ZAPRASZAMY DO ZAPOZNANIA SIĘ Z IV ZESZYTEM ZWIĄZANYM Z TEMATYKĄ HOLOKAUSTU
KATEGORIE
ZAPRASZAMY DO ZAPOZNANIA SIĘ Z IV ZESZYTEM ZWIĄZANYM Z TEMATYKĄ HOLOKAUSTU
,,Piekło ocalonych'' to czwarty zeszyt, który będzie wydany przez Stowarzyszenie Pomocy Szkole Małopolska w ramach działalności odpłatnej pożytku publicznego. Zapraszamy Państwa do zakupu wydawnictwa.
Wydając kolejny zeszyt, Stowarzyszenie Pomocy Szkole Małopolska prezentuje poglądy dwóch społeczności: polskiej i żydowskiej na wydarzenia, które tak tragiczne piętno pozostawiły na losach tych dwóch grup w naszym mieście. Naszym celem jest obiektywizm w prezentacji postaw bohaterskich, ale również postaw nie licujących z ludzką godnością i człowieczeństwem.
Czytelnikom zostawiamy ocenę tych postaw w tych dramatycznych i tragicznych czasach.
Za Zarząd Powiatowy SPSM Wieliczka mgr Bohdan Piotrowicz
He who walked through Poland at the time of the slaughter, and was a Jew who rose from the dead, wiser about the death he had survived, must now be burning bright like an apostle.
Stanisław Jerzy Lec
HELL OF THE SURVIVORS
LENA KÜCHLER-SILBERMAN
(1910-1987)
WHY DID I SURVIVE IT?
...Suddenly I’ve decided what to do. I would go, to my home town, to Wieliczka. I'll go back to my parents' house. True, it's far away from here, hundreds of kilometres, but that's okay, I'll endure. I'll go back to the house where I was born, where I jumped and dapperly climbed up and down the twenty worn-out stairs leading to our flat.
I went. On trucks, on carts, on the steps of a goods train. I was as light as a feather. I felt no fatigue, no thirst, and no hunger. "I am going home". - the horses' shoes clattered. "Home, home". - I heard the melody of the train wheels. There I saw the light of day. There I met love, there was the beautiful old park where I sat by the pond and heard sweet nothings from a boy for the first time. There was my grandmother and my 100-year-old grandfather, my parents, and my family. If any of them survived, I will find them there. They will come there without a doubt.
Trembling, I got off the train in my town. I walked slowly up the hill from the Lower Square to the Upper Square, to the corner tenement house where we lived. On both sides of Kościelna Street (today Sikorskiego Street) the Jewish shops were. I remembered each of them, including their owners.
Here was Mrs Laulicht's haberdashery shop. She was always kind and patient while I was choosing shiny buttons for my dress. And here was the men's hairdresser, always smelling of cheap perfume. And this is where old Kosuwa lived, and her grandchildren always sat on the doorstep, dirty and poor, tucking their legs under them like birds on ice.
And here old Beirisz was warming his feet in the sun, asking passers-by for the time and a cigarette. On the other side of the pavement, dad was always bustling, collecting donations from the neighbours to buy out someone's bill of exchange. And mum, small and shapely, was always walking through the market, in high-heeled shoes.
The saleswomen liked and admired her very much. When she went out shopping, each of them would call her over. Naturally, Dad used to say, when you don't haggle, they all want you. I would also like such customers in my shop.
That was all in the past. And now? Shops are empty or closed. The Jews have been taken away to be burned. Nobody buys and nobody sells. Strange faces stare out of the windows. Not a single one is familiar. A few peasant women hang around the market, trying in vain to sell what they have brought into town. The faces of the people are grim. They look suspiciously and unfriendly at my backpack, pursuing me with their eyes. Have they recognized my Jewish, depressed face? I wipe the sweat from my forehead and walk to the Upper Square. I want to get to that house. I'm at my wits' end, carrying a heavy backpack, but I keep going.
I am at the entrance gate. My heart is pounding like a hammer. Twenty more steps and I am home. In my house. My curtains are hanging in the windows. Surely the pictures I painted when I was fourteen are still hanging on the walls. Someone will surely come out of the house to welcome me. Just like they always did when I came back from a long journey. Maybe Mum, maybe Fela?
I climbed the stairs and stood in front of the front door of the flat. I opened it and quietly walked into the kitchen. The door didn't even creak. I knew it would open when I came into the house. I looked around. Yes, this was our kitchen. The same range, and next to it was a coal box where Regina used to sit and take a nap. And by the window, a large oak table where Mother used to divide the portions. One step forward.
Through the half-open door, I could see two rooms. The first one, where Dad lay sick, and the other one with my lace curtains and paintings. God! Nothing had changed here, everything was just as it was! The same "Viennese" furniture that Dad bought when he was even better off, and my bookshelves next to the sofa. That tall book is surely the philosophy textbook I used to look at so often. Surely someone from the family is here.
But why is my heart beating so hard? Why don’t I go on? What am I afraid of? Quietly something moves. A large shadow comes out of some corner and covers everything. "What do you want," a hoarse male voice shouted to me. I stood frozen, unable to speak, but I forced myself to do so: "This is my house. My parents' home and flat. All this - I pointed with my hand to the things around me - all this is mine.
"Yours?! - shouted the outraged man to me. - Yours! I'll show you what's yours, you damned Jewess! It's not enough that you're alive, but you also demand property? I'll give you what's yours! A big and strong fist hit my head. I fell and rolled towards the exit. I felt a strong leg kicking and pushing me. It rolled me down all the stairs. I tried to hold on to something but
4when the nasty legs stopped pushing me, the backpack pulled until I rolled down all twenty stairs of mine.
Motionless, unconscious and bloodied, I lay on the stone under the stairs. Strangers were standing over me. Foreign and hostile voices were saying something. Slowly I woke up and opened my eyes. No, no! I do not want any help from them, I do not want any water from them. I do not want anything from the hands of murderers! I got up on my own. I wiped the blood from my face and stood on my own two feet again. I straightened my aching back, put on my backpack - and I walked. I walked the same way I had come. Now I was back from "home". As I walked, I asked myself: why did I live to see the end of this war? Why did I survive it?
Showing the expectations of the author of the story and writing about everything that had happened to her after her return to Wieliczka, it is worth pointing out the differences in behaviour resulting from the social differences between the Polish and Jewish communities. The presented picture shows events from the years 1945 to 1946.
The spiritual aspect illustrates the "socialist dimension" which was being created in our city, imposed by the administration of the new authorities, guided by their ideological principles. The conclusions drawn from the feelings of a still young person, who managed to survive the tragic events of the massacre of her community, led her to a noble attitude toward helping the orphans who survived that terrible time of their childhood.
A picture of the further activities of our heroine is presented in the film by Edvin Sherin "Lena: My 100 children”. Both the film and the story of Lena's actions are obligatory reading for children and adolescents in Israel.
Lena was born in Wieliczka. She graduated in educational psychology - a very rare subject at the time - from the Faculty of Philosophy of the Jagiellonian University. An educator and writer, daughter of Ellyah and Sarah Küchler, wife of Mordechai Silberman, she had two sisters, Fela and Feiga, and a brother, Nessanel. She was a courageous woman. After the outbreak of Seconds World War, she escaped from Bielsko to Wieliczka. Faced with a dramatic choice: whether to stay or continue her escape with her husband leaving her father behind who says: "Daughter I can go no further", she returns to Wieliczka with her father. After subduing the town, the Germans in Wieliczka search for the men of the Jewish community. On September 12, 1939, having found them in their flats and shops, under the pretext of cleaning works, they gathered Jews in the Upper Square. Having cleaned the Square, the Jews were stripped to the waist, placed in the middle of the Square, photographed and taken to Taszyce hamlet near
Pawlikowice village, where they were shot by the Special Unit of the SS "Germania". This was an act of intimidation against the inhabitants of Wieliczka.
Unable to form a Judenrat from men, the Germans decided to form one from women. Among them was Lena, arrested and imprisoned in the magistrate's office with the Jewish woman Balka Licht. Lena's sister, Fela, described her behaviour as follows:
...Finally, she gave me a backpack, a blanket and a large loaf of bread: "If they take pity on you, you will at least have something to eat". Lena escaped from the Magistrate's Office to Kraków, and from there across the Bug River to Lviv. She returned to Kraków, where she survived on the Aryan side as a governess, as she had “the right looks" and false documents.
At the age of thirty-five, she was sent to an orphanage for surviving Jewish children at 38 Szewska Street in Kraków, where the Provisional Committee for Aid to the Jewish Population was located. The neglected tenement house served as a dormitory for hundreds of children. Lena avoided this building in Kraków. She told the story in Sherin's film.
During her visits to Szewska Street, she saw the face of her lost daughter Miriam on every girl she met. She was aware of the fate of these children and their lack of faith in humanity, that’s why she decided to help them. She began sending letters to American Jewish organisations. She also sent similar letters to the Ministry of Public Security. With great difficulty, she obtained funds for the Children's Home in Zakopane and three villas in Rabka Zdrój. The money she obtained, however, was quickly exhausted. Lena was still trying to get it but while travelling she was robbed and beaten by two men. However, the worst events were yet to come. On August 11, 1945 there was a massacre in Kraków, and a day later there was an attack on the children's homes in Rabka Zdrój. The attacks were repeated at night. A grenade was thrown into the villa "Niemen", which demolished one of the rooms. The houses were fired at, also from anti-tank guns. Three pupils were wounded. Children slept in cellars and corridors of buildings.
The staff, cooks and nurses were intimidated and consequently stopped coming to work. They were threatened that their heads would be shaved, which meant a lot in occupied Poland. In this situation, the Soviet military authorities delegated four frontline soldiers to protect the Rabka orphanages. Subsequently, they were to be protected by militiamen. However, during the attack, either no one answered the phone at the station, or the militiamen - as they later testified - were disarmed by the partisans, so they went to drink vodka, and in the morning after the attack, they appeared in the orphanage buildings.
In order not to present a one-sided picture of these events, it is necessary to introduce an exceptional figure, namely, Father Józef Hojoł, a peer of Lena Küchler-Silberman. Józef
6Hojoł was born on 3 December 1910 in Janowice Zamłynie (Koźmice Wielkie Parish) on the Wilga River, to Maria (née Batko) and Stanisław Hojoł. His father ran a watermill and worked on a 5 morgas farm.
While serving in the Imperial Army he was killed on the Italian front. His fellow veterans sent a shako to the Hojół household as the only memento of the fallen. Josef's father rests in the cemetery in Linz.
Jozef finished primary school in Janowice and then attended St. Jacek's Middle School in Kraków. Every day he would walk from Janowice to Wieliczka in order to get to Kraków by train. After his father's death, his mother sold the farm in Janowice and bought a house in Frydrychowice near Wadowice. Józef continued his education at the Marcin Wadowita State Middle School in Wadowice, which he attended on foot.
In 1931, he enrolled at the Faculty of Theology of the Jagiellonian University, from which he graduated in 1937. His first parish was that of Zebrzydowice near Kalwaria Zebrzydowska. In 1942 he was transferred to Rabka Zdrój.
During the Second World War, in September 1939, he was a chaplain in the "Kraków Army", during the occupation in the ZWZ-AK, he took pseudonyms: "Krzepa", “Ojciec", "Korzeń".
He was also chaplain to the anti-communist partisan unit of Józef Kuraś, pseudonym "Ogień"; in the Podhale region, he was a catechist in the Catholic Men's and Women's Youth Association and the Scouting movement. He was arrested by the Department of Security Office in 1948 and held in custody at the District Security Office in Nowy Targ, and from 15 November in prison on Montelupich Street in Kraków. On January 7, 1949, the Military District Court in Kraków sentenced him to one year and six months in prison. Józef Hojoł appealed to the Supreme Military Court, which reduced his sentence to six months. He did not return to Rabka after being released from prison, and by a decision of the church authorities, he was transferred to the church dedicated to the Good Shepherd in Kraków in Prądnik Czerwony. Arrested again in 1950, accused of participating in the Partisan detachment of "Ognia", he was sentenced to twelve years for anti-communist activity. After an appeal to the Supreme Military Court, the court reduced his sentence to eight years in prison.
Józef Hojoł served most of his sentence in prison in Wronki. On January 18, 1955, conditionally released, he returned to Frydrychowice, from where he went to work in the parish of Gruszów near Gdów. From 1956 to 1966 he was an administrator and then parish priest in Giebułtów, dean of the Bolechowice deanery. In 1984, he moved to a home for sick priests in Swoszowice.
The tombstone in the cemetery in Frydrychowice bears the inscription:
7"For Christ's sake, I have given up everything".
(Phil 3: 7-8)
Rev. Canon Józef Hojoł b. 3 December 1910.
Repressed during Stalinism - in memory - Scouts and Girl Scouts of Rabka in 1946-1948.
Lena Küchler-Silberman continued to receive written threats. The Zakopane orphanage, the "Leśny Gród" villa, was shelled by "unknown perpetrators" on August 28, 1945. There was a growing conviction among the Jewish children that the war had returned and that the Germans were shooting at them.
"We have no right to fight for democracy at their expense," Lena wrote in September 1945. The villas in Rabka were abandoned and the residents were transported to Otwock and Zakopane. In March 1946, "Leśny Gród" was also abandoned. Lena's favourite child was a boy without an eye, several fingers and bleeding scars on his face.
She recounted how "patriots" hanged Karol Aptowicz, who had been sentenced to death because his father was a dentist at the orphanage. The hanging Karol started screaming and someone from the staff ran out and cut him from the rope.
In this situation, Lena decided to take these children out of Poland. This was made possible by railwaymen and soldiers of the Polish and Czechoslovak Border Guard Service. She transported one hundred of these children from Poland through Czechoslovakia and Austria to France. And from France to Israel.
In 1948, Lena and her 100 children settled in Kibbutz Kvutzat Shiller. In Edwin Sherin's film Lena: My 100 children, some of these children decided to come to Poland, looking for their traces, here are their stories:
Max: For six months I lived in the countryside in a kennel, but that wasn't the worst part, it was the winter, not because of the cold, just that you could see the tracks in the snow.
Edyta: From the crowd at the railway station in Jędrzejów, I was rescued, sick, by a young Polish priest Karol Wojtyła.
Natan: He was considered a bully in the Zakopane orphanage, he remembers especially the scene of the hanging of Karol Aptowicz.
Lena Kuchler-Sielbermann, who died in Israel on August 6, 1987, is called Mama. There are
8streets bearing her name and surname. In our town, where she was born, she is completely unknown. We are writing about her to remind you of her care for the orphans who survived and, thanks to her help, found their way to their homeland.
9MARIA HOCHBERG “MARIAŃSKA”
(28.05.1913–01.03.1996)
FRIENDS AND ENEMIES
"Mariańska" was born in Łęki Dolne near Pilzno, she was the daughter of Abraham and Róża Kupermann. Her farming family worked on the land belonging to the Carmelite Order, owning an eighty-two-hectare farm.
Maria graduated from the private Helena Kaplinska Middle and Secondary School in Kraków in 1932 and went on to study Polish and History at Jagiellonian University. In 1935, she gave up her studies to help her parents with their work.
She made her debut in Kraków as the author of "Children's Supplement" in the editorial of "Nowy Dziennik" in 1937. After the outbreak of Second World War, her family did not want to emigrate to the East. Her brother Maurycy, who served in the 16th Infantry Regiment, was sent to Lviv after the defeat in the September Campaign, and from there to Auschwitz, where he died in a group of Hungarian Jews. In September 1939, Maria met her future husband Mieczysław Piotrowski. She decided to spend the war in Kraków on "Aryan papers".
Her appearance and fluency in Polish meant that she managed to fulfil this intention. She arrived in Kraków with an identity card borrowed from a Polish friend and obtained "Aryan documents" from a group led by Józef Cyrankiewicz. Cyrankiewicz's group specialised in the production and transfer of the so-called Kennkarte (German: Kennkarte - ID card - przyp. tłum.). Maria Hochberg received a document in the name of Górska.
For conspiratorial purposes, she was enrolled in a German language course. She sympathised with the PPS, although formally she never joined the party. She began her underground work as a liaison officer and editor of the "Wolność” newspaper. At 7 a.m., she received news from the London Radio, translated from English into Polish by Kazimierz Gawiłł-Piotrowski.
"I typed on stencils and at the appointed times handed them in at the shop on Karmelicka Street, where the conspiracy mailbox was located. The owner of the shop was Mrs. Fischer".
The women liaison officers were not paid, so Maria traded in the medicines that the German soldiers stole from their sanitary posts. She obtained the medicines "second-hand" and delivered them to the indicated addresses. Maria also smuggled pork fat from Skawina to Kraków and organised trade in bread and cigarettes. She always carried potassium cyanide with her in case she was arrested.
10For some time she was a liaison officer to General Tadeusz "Bór" Komorowski. She was recruited for "Żegota”. She then took up a job as a gardener's helper with the Lebkowskis in Bronowice. With legal documents and the ability to travel outside of Kraków, she was able to perform her conspiratorial tasks well.
Until July 1942, she used to visit the family home. She offered to give her parents documents made in conspiracy for them and her sister and nephew. Maria rescued strangers but was unable to save her family members. Her parents, sister and nephew were murdered in Bełżec.
In July 1943, she was put on the board of the Kraków Council to Aid Jews. Working there, she was responsible for the legalisation post located in the office of lawyer Jan Wcisło on Starowiślna Street in Kraków. Her charges received documents and financial allowances. In this way, she helped the families of Aleksandrowicz and Liebermann, and also Michał Borowicz, Jan Heschelos, and Szymon Zajdów.
In January 1944, Maria's partner, Mieczysław Piotrowski, was moved to Hungary by order of the underground. Before Easter, Maria and Teresa Lasocka sent food parcels to Camp "Lebanon".
After the Soviet army entered Kraków in January 1945 and Mieczysław Piotrowski returned from Hungary, Maria and Mieczysław got married and had a son, Roman. Between 1945 and 1948, Maria was in charge of the Childcare Department at the Provincial Jewish Committee in Kraków. This information is important in the context of the above-mentioned assessment of the treatment of Jewish children in the "Orphanage" on Szewska Street and the critical attitude to the work of Lena Küchler-Silberman centre.
Maria and Mieczysław left Poland in 1948. In July 1949 they reached Israel, where Maria took the name Miriam and surname Peleg. In 1955 she joined Yad Vashem in Tel Aviv and became a member of the Committee for awarding the title "Righteous Among the Nations". She died in Tel Aviv on March 1, 1996 and is buried in the Holon cemetery.
Maria was a frequent visitor to Wieliczka, about which she spoke very warmly. The presentation of her character is important because of her work in the "Żegota" in Wieliczka and her extremely high opinion of Adam Rysiewicz and Józef Jedynak.
11"DZIADEK" AND "TEODOR"
Józef Jedynak "Dziadek" was born on 10 March 1878 in Porąbka Uszewska into a peasant family. At the age of fourteen, like many young people from overpopulated Galician towns, he left for Cieszyn Silesia, where he found work in a coal mine in Michałkowice (today's Wielka Ostrava).
There Józef Jedynak came across politicians of the Polish Social Democratic Party of Galicia and Cieszyn Silesia: Dr Ryszard Kunicki, Tadeusz Reger, Dr Henryk Kłuszyński. In 1919, during the Polish-Czech conflict over Cieszyn Silesia, he was arrested and deported to Moravia. After a six-month imprisonment, in 1920, he was displaced by the emerging Czechoslovakia.
He found employment in mining in the Wieliczka Salt Mine. He founded the "Samopomoc Ślązaków" housing cooperative in Wieliczka. He worked for the Miners' Trade Union, the Polish Socialist Party and the Workers' University Association. In Warsaw, he met with the Minister of Public Works and President Gabriel Narutowicz, from whom he obtained a loan.
The name "Gabriel Narutowicz House" is a part of Wieliczka tradition. The first founders of the cooperative, working in the mine, spent the rest of their days at the construction site in order to obtain the desired flats. They moved into them at the beginning of 1923. After this event, Józef Jedynak, became the actual leader of the Wieliczka workers.
After the May Coup, Jedynak was followed and detained by the sanation, especially before the May 1st celebrations, while his daughters were harassed. He was accused of insulting Marshal Piłsudski, but was acquitted in court. In 1933, the authorities offered Councillor Jedynak a lucrative position in the Magistrate's Office, which Jedynak turned down.
He also did not accept the Cross of Independence, awarded to him in connection to the description of his work in Kajetan Szczurek's book. Jedynak stated that the Brest trial against the fathers of Polish independence is an event that a Polish democrat cannot accept.
Józef Jedynak was defended by attorneys Gross and Rozenzweig from Kraków. In the interwar period, Jedynak read a lot and completed numerous courses. He received an honourable mention for his diary in the publication "Robotnicy piszą". Prof. Mysłakowski wrote in the publication "Proletariat a kultura":
"It is worth noting the diary of Józef Jedynak, this educated miner from Wieliczka. He had difficult financial conditions, four children, was often arrested for his speeches, and took part in miners' strikes for eight-hour working time, which in the Austrian partition ended in victory
12for the miners. He fought for a Polish school for children of Polish workers employed in Cieszyn Silesia. This school was opened in 1911 when his eldest daughter was 6 years old."
Jedynak was very moved by the September defeat, but he believed in the coalition. In the house of Mieczysław Bobrowski, a PPS activist from Kraków, the PPS People's Guard was formed. The Jedynaks' flat in Wieliczka became a meeting point, for the distribution of secret newspapers, a shelter for those sought by the Gestapo, and for Auschwitz prisoners seeking help.
Of particular interest is Jedynak's work on behalf of the persecuted Jewish community after the outbreak of Second World War. Many Jews owed their survival to Jozef Jedynak and his fellow workers. While the Germans organised machinery in the Wieliczka Salt Mine to produce parts for the Luftwaffe air force, at which Jewish slaves were to work, Jedynak organised miners to help the latter.
Jedynak's appearance inspired respect and trust. Maria Hochberg respected Jedynak's calm and reasonable actions. She established contact with him through Mr. and Mrs. Bobrowski, who lived in Sebastian Street in Kraków.
Maria Hochberg "Mariańska" thought that Jedynak was a beautiful man, one of the greatest underground people she had met.
He sacrificed himself completely to saving people’s lives; in his attitude towards the Jews, there was not a shadow of what is called philosemitism, because he simply did not recognise antisemitism. "I don't know if he even knew the concept of humanism while at the same time being a humanist of the highest order" (Maria Hochberg Marianska).
Both Jedynak's daughters, Wanda and Józia, were also involved in the underground work. Józia, like her father, was involved in "Jewish matters", while Wanda was more involved in general conspiracy actions. “Dziadek" taught "Mariańska” how to provide emergency assistance to Jewish workers working on the surface. He used this system in the underground mine: he would constantly throw small amounts of money into wagons loaded with salt, taking advantage of the inattention of the guards. He taught "Mariańska" to attach small notes of 20 or 50 zlotych to packets of cigarettes and boxes of matches and to throw them secretly into the ditches that the Jews dug around the mine. For the money thrown in, "Mariańska" did not have any validation, but she obtained support from fellow members of "Żegota" for such actions.
The trust which people put in Jedynak was also appertaining to "Mariańska". "Maybe there is still someone alive, who was hiding a box no different to this in his pocket, that will read these words.” Through Jedynak, very important things happened. It was he who enabled "Mariańska" to get in touch with the people who stayed hidden in the farmyard of the Przetaczek family.
13Every month "Mariańska" would bring the Council's subsidy there. Hidden at Leon Polonka's place in Lednica Górna was a Bundist, Max Fischgrund, brother of Solo Fischgrund.
Another person who should be mentioned is Simon Zajdów. Simon fought in Spain in the Civil War on the side of the Republic. After the defeat, he was sent to an Internment Camp in France, and after the capitulation of France, he fell into the hands of the Germans, who placed him in the Auschwitz Concentration Camp. There the Germans marked him with a red triangle as a political prisoner. After an organised escape he was hidden in Wieliczka.
Here, Szymon Zajdów was considered a very difficult charge, because he was not afraid. He was taken from his flat in Kraków because he flirted with a neighbour. In Wieliczka, he was placed with a socialist family who decided to get rid of him because of his communist views. He was placed with a stove maker who demanded too high payments (3500 zlotych).
"Mariańska" placed him in Dębniki in Kraków, where a pacification organised by the German gendarmerie took place. He emerged on the left bank of the Vistula and was taken in by workers who were dredging the riverbed on a barge. Although his Jewish physiognomy was obvious, by taking him in, these workers saved his life. After the capture of Kraków by Russian forces in January 1945, Szymon Zajdów, under the Polish name Kazimierz Wojnarek, became an important PPR functionary.
Another figure we should not forget is Mrs. Jadwiga Kruczkowska, Leon's wife. A courageous person who helped the persecuted. In the summer of 1942, she lived in Wieliczka and took over her niece Haneczka from Maria Hochberg. Mrs. Kruczkowska's sister Wanda Janowska placed Haneczka with the Albertine nuns in the convent in Rząska.
Wieliczka became deeply entangled in the experiences of "Mariańska". Throughout 1943 together with Mieczysław, she would come to visit Jadwiga Kruczkowska to forget about everyday troubles for a few hours, to breathe in a different atmosphere which seemed to them like the pre-war ambiance “as a good friendly dream". There were people whose presence contradicted the menacing everyday life - such people were Jadwiga and Wanda. "Mariańska" listened to the antisemitic dictums of the Polish community and asked herself whether it was possible that Kłopotowski or Rysiewicz might have been people from the same nation?
After the war, in 1945, Józef Jedynak became Chairman of the Town Council. Before the unification of congress, he was expelled from the PPS in Wieliczka. Out of 60 delegates present, 2 voted for his expulsion. While the old delegates regretted the harm that had been done to him, he said briefly: "it's the party, it's the people". After October 1956, he was rehabilitated. He was awarded the Knight's Cross of the Order of Polonia Restituta. He had the sympathy of the inhabitants of our city. He died on February 27, 1962.
14He was buried in the Wieliczka cemetery in the family tomb in section XIII.
Andrzej Gaczoł and Ignacy Markowski in the key to the "Plan of the Wieliczka Cemetery wrote:
"Józef Jedynak" (1887-1962), Silesian insurgent, PPS activist, imprisoned several times by Austrian authorities, member of the Polish Miners Trade Union. During the Nazi occupation, he organised a PPS fighting unit in Wieliczka under the pseudonym "Dziadek". It should be added here that he was also awarded the medal "Righteous Among the Nations".
The comparison of Józef Jedynak with Jadwiga Strzelecka shows the obvious difference in their backgrounds: an aristocratic woman against a miner from Salina in Wieliczka. However, they both had an indefinable domineeringness, a kind of “apostleship".
ADAM RYSIEWICZ “CZERWONY RYŚ". "TEODOR"
If he had survived the war and got the right to plant a tree for every Jew he saved, the Avenue of the Righteous and the Forest of Remembrance would have had to expand by a kilometre!
Maria Hochberg "Mariańska"
Another important piece of information concerns the activities of the "Żegota" in Lesser Poland Voivodeship. It was established in Warsaw in December 1942. The Kraków branch of "Żegota" was established by Marek Arczyński, secretary of the Warsaw Council, in April 1943. An organisational meeting took place at the home of Dr Helena Szlapakowa.
The first President of the Council in Kraków was Stanisław Dobrowolski alias "Staniewski" (PPS). It was he who, at the request of Adam Rysiewicz, included Maria Hochberg in the Council Board, choosing her pseudonym "Mariańska”. The treasurer was Anna Dobrowolska a.k.a. "Michalska” (SD); important members of the Council were: Professor Tadeusz Seweryn (PSL), Janusz Strzelecki (SD), Władysław Wójcik (PPS) "Czerski", "Żegociński", Jerzy Matus (SL), Countess Teresa Estreicher-Lasocka a.k.a. Tell - Professor Estreicher's spouse.
A problem for Żegota activities was the arrest of Zygmunt Kłopotowski (PPS) in the spring of 1943, following the denunciation of Gestapo agent Marian Jodłowski.
The initiator and inspirer of the activities of the Cracow Council of "Żegota" was Adam Rysiewicz "Teodor". Rysiewicz was born on February 24, 1918 in Wilczyska-Jeżów, near Stróż. Adam's father - Mikołaj, a legionary officer, activist in the peasant movement, related to
15the Wiatr family from Stróżka, ran a farm in Wilczyska.
He also served in the local government of Grybow; for some time he was its mayor. Adam's mother, Eugenia of Krzysztoń, came from a peasant family from Ptaszkowa, where Adam's grandfather owned a sawmill.
Adam studied at the Bolesław Chrobry High School No. 2 in Nowy Sącz. After passing his final exams, in 1937 he started studying law at the Jagiellonian University. There he came into contact with the ideology of the Polish Socialist Party (PPS) and became active in the Union of Independent Academic Youth. It was then that he heard the first insults from his colleagues: “Czerwony Ryś (Red Lynx)" and "Żydowski Wujek (Jewish Uncle)".
He was nicknamed "Żydowski Wujek" because he acted, harshly but politely, in defence of Jewish students attacked by nationalists.
For Rysiewicz, race, caste, skin colour and religion never had the slightest significance. There was no leniency towards Jews, only fervent opposition to rape, humiliation and harm. In September 1939 he went to the eastern front, as far as Lviv. During a few weeks' stay in Lviv, the sight of arrests, deportations, rapes and murders committed by the NKWD on the Lviv intelligentsia, changed his views fundamentally.
Earlier, the young humanist thought that communism in its Soviet version would bring full happiness to mankind. Rysiewicz was shocked in Lviv and from being a sympathiser of communism he became its fervent critic.
Immediately after his return to Kraków, in November 1939, he sought out his fellow students and formed the nucleus of the underground PPS. The PPS Regional Workers' Committee was headed by Józef Cyrankiewicz. The attitudes of these two politicians will be the subject of our comparison, evaluation and analysis in this work.
Rysiewicz began with the smuggling of PPS activists at risk into Budapest, especially from the areas annexed to the Reich. The second form of his efforts was to recreate the PPS press. In December 1939, the first underground issue of the pre-war newspaper "Naprzód" was published. In February 1940, "Wolność" was published. With time, the management of both magazines found itself in Rysiewicz's hands. Rysiewicz directed his next activities at the districts that had been annexed to the Reich. Rysiewicz was particularly interested in the concentration camp in Oświęcim, which opened in June 1940. Thanks to his efforts, a so-called "Auschwitz network" was set up to help victims of fascism who were suffering behind the camp's wires.
In April 1941, Józef Cyrankiewicz was arrested at 6 Sławkowska Street in Kraków. Then Rysiewicz was summoned to Kraków and appointed secretary of the PPS Regional
16Workers' Committee and secretary of the PPS Municipal Workers' Committee in Kraków.
He treated this role as his mission. Helping the Jews and the prisoners of Auschwitz were his primary tasks. Despite splitting tendencies and strong pressure from the communists, Rysiewicz remained faithful to the pro-London option, and from September 1941 WRN (short for Freedom, Equality, Independence) joined the PPS.
He was building up the PPS-WRN units in Kraków and the district, which equaled the borders of the former Kraków Voivodeship. Together with the commander of the People's Guard of the PPS, Marian Bomba, pseudonym "Roman", formed the nucleus of these units, which consisted of ten people each. He began partisan activity in the Rysiewicz estate in Wilczyska. In Kraków, the PPS People's Guard under Bomba's command attacked the Arbeitsamt in 22 Lubelska Street. Part of the building was destroyed, along with a catalogue section containing a list of people who were to be sent to forced labour in Germany.
In May 1943, Marian Bomba was arrested on Brzozowa Street. He broke free from the hands of his tormentors and escaped. He stood at the head of a unit fighting in the Limanowa district. The Germans sent Bomba a letter of introduction with a colossal - for those times – reward of 100,000 zlotych.
Rysiewicz led the "militias" until March 1944. It is necessary to explain the differences in the actions of partisan groups with similar names: People’s Guard PPS and People’s Guard PPR. There was a very clear ideological distinction between the two formations. The Pepesiaks (the PPS) belonged to the government coalition, while the PPR guardsmen were commanded by Moscow. The post-war press and literature were blowing up to cosmic proportions the minor exploits of the PPR People’s Guard, ignoring and belittling the actions of the PPS People's Guard.
Rysiewicz in Kraków began his aid campaign as early as in 1940, immediately after the creation of the ghetto, which was surrounded by strict borders. In the initial period, "spontaneous" and sporadic actions were conducted, consisting of organising escapes from the ghetto, taking care of fugitives, finding hiding places, and - which was particularly important – providing a complete set of identification documents. The lack of these documents made life in the General Government impossible.
Jozef Cyrankiewicz was in charge of this action, leading the legalisation units that were able to falsify all types and kinds of documents: identity cards, certificates, permits, etc. Rysiewicz, at that time, appears as a charismatic and mysterious individual.
At this point, it is necessary to look at the achievements of Rysiewicz and Schindler, which cannot be compared or evaluated. Schindler, rescuing people from the well-thought-out
17fascist machine, took money from people and, thanks to it, gave them a chance to survive. Rysiewicz gave freedom for free, risking imprisonment, torture and death. The Schindler Trail of Mercy ran between the camp in Płaszów and the Metal Hall in Zabłocie at 4 Lipowa St. The trails of Rysiewicz and "Żegota" included many towns in the provinces of Kraków and Rzeszów and even Lviv.
One of the least known ways of saving Jews was to organise the transfer of fugitives from the ghettos to Hungary. On Rysiewicz's orders, the then secretary of the District Working Committee PPS-WRN Franciszek Krzyżak organised a smuggling route for the Jews in Nowy Sącz. It was a variant of the smuggling route through Limanowa, Kosarzyska to Jarabina, from where a full-time taxi driver for the Government Delegation for Poland, Otto Ludwigh from Kežmarok, would pick up and transport the fugitives to the Košice forest.
Individual groups of refugees were led to the region of Gorzków by the secretary of "Żegota” mgr Władysław Wójcik. They were picked up by a mountain guide, Kazimierz Świerczek, at 24 Gorzkowskiego Street. Groups of fifty people were transported across and only one of them fell into the hands of the Slovakian police. At that time, Franciszek Krzyżak, who was following the trail of the group being relocated, saw a can of tinned food in the agreed place, which meant they were discovered, and immediately reached the "Joint" outpost in Kežmarok (The Jewish Joint Distribution Committee/American-Jewish Joint Relief Committee), where dollars were needed to ransom the imprisoned fugitives. Unfortunately, not all actions ended happily.
At this point, the fate of another Wieliczka resident, Kazimierz Antoni Gurgul, should be mentioned.
Kazimierz Antoni Gurgul was born in Wielka Wieś near Wojnicz. In Tarnów, he graduated from the Kazimierz Brodziński Middle School. In 1926, he graduated from the Faculty of Philosophy and Mathematics at the Jagiellonian University. He married Janina Pichór, a pharmacist from a teaching family in Wieliczka. In Wieliczka, he worked at the Jan Matejko Middle School for boys and the Maria Konopnicka Middle School for girls.
The German Safety Police Operations Group, which had a list of Poles working in Polish intelligence organisations, captured K. A. Gurgul and D. C. Fietowicz. The intelligence workers had been informed of the German incursion earlier. In the Budapest office where they were staying at the time, there were still many documents, which they decided to take in two suitcases, but unfortunately, they did not manage to do so. Those arrested were taken to Vienna and put on trial. Edmund Fietz, Stefan Filipkiewicz, Kazimierz Gurgul, Andrzej Pysz, and Henryk Sławik were executed at Mauthausen on August 23, 1944 by order of the Reichsführer
18SS. About the latter writes Henryk Zvi Zimmermann, who knew that in 1939, after the September defeat, about 50-60 thousand Polish citizens were sent to Hungary, among them 10 thousand Jews.
Born in 1894, in the village of Szeroka in Silesia. He crossed the Hungarian border on 21 September 1939. At that time, the Hungarian government in Budapest was headed by Pál Teleki, who was against the Nazis, and the Polish refugees were looked after by József Antall under the authority of the Hungarian government.
The Germans demanded that the Hungarians close down the Polish consulates. The Polish Government in Exile then set up the Citizens' Committee for the Care of Polish Refugees. Henryk Sławik presented to Antall, among others, a vision of the survival of Polish refugees: "to overcome tedium, drunkenness and despair, it is necessary to allow the refugees to work, to study and to live in disciplinary rigour". Antall suggested that Sławik should execute the proposed agenda, with only Christians in mind. The latter buttoned up his jacket, "which meant that Jews and Orthodox could not be left out". After the closing down of the Kraków ghetto, Zimmermann found himself in a labour camp in Bieżanów near Kraków. He wanted to be transferred to Hungary. Pál Teleki commits suicide, the office of Prime Minister is taken by the pro-Hitler László Bárdossy, who decides to send the Jews to Slovakia and the General Government, which is synonymous with the death of these people.
The distribution of the Our Father prayer by Henryk Sławik provokes a protest among the National Democrats. The Germans demand the closure of the Citizens' Committee for the Care of Polish Refugees. In "Wieści Polskie", a newspaper for refugees, Sławik explained: "For us, a Jewish refugee is the same citizen as any other. However, we are divided into good and bad Poles".
At the same time Zimmermann, travelling by train towards the Hungarian border, jumps out of it in Rytro. A Home Army (the AK) unit finds him wounded. Zimmermann wrote a letter to Dr Ignacy Schwarzbart - a member of the National Council in London - which, thanks to the AK soldiers, reached the addressee. Zimmermann crossed the border into Slovakia and from there into Hungary. Thanks to Schwarzbart, an escapee from the Kraków ghetto, he became an associate of Henryk Sławik.
The teaching staff working in Hungary also suffered from repression. According to Maria Gurgul in the epilogue of the publication "Kazimierz Gurgul correspondence with Janina", they were as follows:
On May 25, 1944, the Gestapo conducted a search in the boarding houses in Balatonboglár. Professors were captured: Halina Dubienska and Wincenty Lewicki.
19On 29 July, 1944 the following were arrested: Jozef Broz, Dr Ludwig de Colda, Rev Dr Andrzej Czeluśniak, Bartłomiej Dwornik, Stefan Grochowski, Dr Piotr Jędrasik, Wanda Jarzycka. All the students and teachers were taken to concentration camps. Dubiecka and Jarzycka were sent to Ravensbruck, Father Czeluśniak to Buchenwald, and Stefan Grochowski died of exhaustion in Mauthausen.
Many Jews captured in Hungary were sent to Auschwitz and some to Wieliczka. Jewish children were taken in by a Jewish woman in Budapest, Szwajcerowa, the wife of a Hungarian. After General Sikorski's death, Antall permitted an orphanage to be set up in a town Vac. The teachers there were: Stefan Bratkowski (Izaak Brettler) and the doctor Kotarba (Mosze Ostereil), assisted by the friendly Catholic priest Bucharczyk.
Countess Erzsébet Szapáry invited the Apostolic Nuncio Angell Rotta to visit and bless the orphanage. After the German invasion of Hungary, the children were taken to Romania, and Countess Szapáry died in Lausanne in 1980.
Sławik was executed in August 1944 at Mauthausen, and never had a funeral in Poland. Earlier during the trial, according to Klara Hess the granddaughter of József Antall, he saved her grandfather from the German court with the words: "In the name of international law, in the name of justice, do not accuse him". To Antall, in turn, he said: "Polonia semper fidelis". Henryk Sławik's wife was imprisoned in Ravensbruck. After her release, she took up residence with her daughter Krystyna in Katowice.
As for Henrik Zimmermann, he became mayor of Haifa, representative of the Knesset, ambassador to New Zealand.
A very valued statement about his demeanour are the words of Krystyna Slawik: "To the great friend of my beloved father, the only one who kept the memory of him so beautifully".
As far as "Teodor" Rysiewicz's activities are concerned, it is worth noting that, in carrying out his clandestine mission, he was everywhere, and he could be met through a special contact and on a particular date in one of the twenty hiding places that served as his office and home. The most important place was the Municipal Gasworks in Kraków, where blessed Brother Albert used to “work" and live along with a group of Kraków's poor, whom he helped to get off the bottom and return to society.
These two figures seem ideologically distant from each other, but a worldview is irrelevant when going through life one does good. The name of God always resounds in such cases.
The "Auschwitz network", which Rysiewicz built up, became more important in March 1943, when it was transformed into the Committee to Aid Concentration Camp Prisoners. The
20Committee consisted of Countess Teresa Estreicher-Lasocka, dr med. Helena Szlapak, Wojciech Jakiełek from the People's Movement, but its main leader was "Teodor" with his partners from the PPS-WRN.
The "Auschwitz network" ran through Kraków and towns on the Kraków-Oświęcim line and within the camp. The main locations were the home of Jan Komas in Spytkowice near Zator and the Hołoń brothers’ home in Brzeszcze. Meetings and councils were organised there, and it was there that the escape plans were concocted and decisions made by "Teodor". They managed to organise and carry out actions that resulted in twenty prisoners escaping from Oświęcim.
The most important issue in the construction of the network was the question of releasing Józef Cyrankiewicz, who at the beginning of his stay in Oświęcim lived with the desire to escape and made such attempts.
At this point, it is necessary to mention the rather shameful decision of this politician who, in 1943-1944, through Ernest Burger - an Austrian communist - reached an agreement with the Union of Polish Patriots in Moscow, having been promised entry into the authorities of the People's Republic of Poland after the intervention of Soviet troops in Poland. Jozef Cyrankiewicz's conduct blighted Adam Rysiewicz's efforts, and Polish antisemitism is present in the Jewish narrative.
"You say that we are subdued, you threaten us - your end has come. We are going into battle alone, faithful to the PPS to the end! - this rhyming saying of Polish socialists comes to mind before the description of the tragic death of Adam Rysiewicz.
The third attempt to free Cyrankiewicz was ended by a Bahnschutz bullet at the railway station in Ryczów. Materials collected in exile by PPS leader Adam Ciołkosz, published in the London "News", describe Rysiewicz's death in the following way:
A dream of a young passionate humanist was to free his comrade from the camp. Living for that task, he worked out a precise escape plan and tried to carry it out three times. Cyrankiewicz "bought" an entry to the People's Republic of Poland authorities after disassociating himself from the pro-London PPS-WRN, and abandoned his desire to escape from the camp. He was determined to survive and live to see a better life at the side of the new "victorious authorities".
Rysiewicz left Kraków on 22 June 1944 for Komasie in Spytkowice, accompanied by the guards from Kraków: Ryszard Krogulski and Władysław Denikiewicz. Cyrankiewicz was taken out of the camp and was to be led to Rysiewicz. Meanwhile, Cyrankiewicz sent Rysiewicz the following message: "Important organisational matters do not allow me to leave the camp".
21On June 24, 1944, Rysiewicz decided with his companions to set off on the return journey. The three of them were joined by a young boy - "Teodor's" main liaison officer on the Kraków-Oświęcim line - Józef Komaś. At the border station between the General Government and the lands annexed to the Reich in Ryczów, the guards encountered a Banschutz patrol. The patrol started to frisk the detainees as if it had been sent for that purpose. Rysiewicz snatched a pistol from his pocket, but before he fired, he was shot in the heart and died. Krogulski and young Komaś died. Denikiewicz managed to escape and it was he who informed the Kraków branch of the PPS-WRN about Rysiewicz's death.
On German orders, the bodies were buried in the cemetery in Ryczów. Rysiewicz's friends managed to obtain permission to transport them and bury them in his native Wilczyska in 1958 - fourteen years after his death.
Józef Cyrankiewicz, Prime Minister of the People's Republic of Poland, was not particularly interested in the transfer of his body. Historian Krzysztof Dunin-Wąsowicz wrote:
Rysiewicz was the undisputed leader and organiser of the underground fight of the socialist movement in the Kraków area. He possessed leadership talent and inspired confidence with his sincerity and directness.
So why did the "people's government" draw a veil of silence over him? Because whilst being uncompromising and unyielding, he would not make any concessions to the pro-Soviet left wing; he remained faithful to the three words of the PPS underground name: Freedom, Equality and Independence. Faithfulness to these three words pushed Rysiewicz into a cul-de-sac of silence. Following the PPS leader in exile Adam Witold Ciołkosz, who published several articles in the London “Wiadomości" and “Na antenie", we write about "Teodor's" fate. He was finally forgotten in December 1948. It was the year of the unification of PPS with PPR, the old party with heroic traditions and great ideological heritage, which ceased to exist.
The final nail in the coffin in which Rysiewicz was buried was driven in by Józef Cyrankiewicz, who betrayed the PPS idea by becoming Prime Minister. He concluded by addressing Prof. Seweryn with the words of the weeping Maria Hochberg 'Mariańska' about Rysiewicz: "Professor, we have biblical prophets and patriarchs. You have blessed and saints, but I dare say that none of them has done as much good as this young friend of the world. Note him as a saint in the calendar", the author of this publication tries to fulfil her request.
22IZAAK BIRNBAUM "I SURVIVED IN HIDING"
Izaak's father supported Józef Jedynak, who worked in the "Żegota".
I was in the Camp in Bieżanów and then Rudolf Przetaczek came to me, "Come with me and you will survive the war". Zygmunt Waldman, who was in the Camp with me, said to me: "Are you going to the Pole"? "Perhaps I'll survive here".
We parted, "he didn't survive, I survived". Przetaczek said to me: "I am not afraid that a German will recognise you, I am afraid that a Pole will recognise you".
Przetaczek lived with his wife and two children at the home of his in-laws, who were called Ziarko. Przetaczek's wife, Zofia, I don't remember any woman as good as her.” The Przetaczek's built a bunker for us, that is, for me, Fryda Katz and her friend named Alster. The Przetaczek children: Janka was 2 years old and Józef was 15.
Józef Jedynak was of great help; when he knew that a Pole was hiding Jews, he would send money to help them survive.
Rudolf Przetaczek, born in Orava, to a Czech mother and Polish father, joined the Partisan detachment of Julian Aleksandrowicz (1908-1988) alias "Dr Twardy", an internal medicine doctor, later a professor of medicine,
Julian Aleksandrowicz, doctor and humanist, was in the ghetto for three years. Member of the AK, decorated with the Virtuti Militari, Zofia Przetaczek's sister, Aniela Ziarko, hid in Żelisławice. The Jew, Alster, who was hiding with the Przetaczeks, came from Sanok. Janina Sejdak née Przetaczek, born in 1932 in Lednica Górna, died in 2005. In 1980, she was awarded the medal "Righteous Among the Nations". The medal was received on her behalf by her brother Józef (1928-2010).
"I BROKE A WOMAN'S HEART"
The remainder of this text presents another dramatic problem facing Maria Hochberg "Mariańska", quoting from a letter she received by clandestine means from Fischgrund.
Madam.
Please visit the attached address as soon as possible. Take a few zlotys for the child and a document from Miecio. What about Wacek? Warm regards.
Feliks
(Miecio is Mieczysław Bobrowski, Wacek is Wacław Wojnarowicz, i.e. Leopold Leikram).
23The story is worth telling, and not just because it took place in Wieliczka.
Two Jewish girls found shelter with a childless family in Wieliczka: the older, eight-year-old daughter of Edmund Kom, who is mentioned in the letter; the other, two years old, was named Krysia, but this was not her real name. She was given away by her mother Lauferova.
The miner's wife, who took in the children, focused all her maternal feelings on the younger girl. She arranged documents for this child, adopting her in her mind, telling herself that she was the child of her dead relative.
On what did she build her hope? She did not speak about it directly, she was an emotional and honest woman, it was difficult for her to say such an inhuman wish for her mother to be displaced from Wieliczka to the camp in Płaszów and never come back from that camp.
She became more and more convinced that this could happen. She did not receive the slightest sign of life from her biological mother, and the neighbours said that it happened very often. Krysia is "ours" she said to "Mariańska" during the first meeting and she repeated it always during the following meetings.
Maria tried to donate money for the girls, but the miner's wife refused to accept anything for the younger one. The monthly subsidy she received was for the other, older one. Maria had long conversations with the woman, convincing her that the mother's return could happen at any moment, seeing the unconditional love of the foster mother towards the younger girl.
She heard words from this woman that she had never heard from the Polish women to whom Jewish children had been given. We must remember that these Polish families were in constant danger, there was a shadow of death and constant threat over them.
A miner's wife said that a child brought happiness and cheer to their childless home and her marriage. “My husband, who liked to drink with his colleagues after work and was rarely at home, now, since the little one was with us, never left the flat in the evenings. On his days off, he took the little girl for walks and could play with her for hours. Krysia was dressed like a doll, after a few months in this house, she no longer remembered her birth mother. Mummy, Daddy, she would call out with her childish whispering. I will never, she said, part with Krysia. If I have to give her away, I will leave my husband, I will even be a servant if there is no other way.
After the end of the war, Krysia's mother found "Mariańska" at the Jewish Committee on Długa Street in Kraków, in the Child Care Department.
“She came alone, happy and tormented. What am I supposed to do? - She asked, after all, she's my only child, my husband died, I'm alone, and this little one doesn't want to know me.
24I go there every day, I bring her sweets and toys and I don't know how can I bring her round....”
Tears were streaming down, they could have been tears of happiness, but they were tears of misery. The Jewish woman understood the feelings of the Polish woman, she was grateful to her from the bottom of her heart, she did not want to hurt her, but she could not give up her child. They both came with the girl to Maria Hochberg "Mariańska". This moment became a difficult experience for her. The child clung to the arm of the miner's wife, defended herself against the tenderness of its biological mother.
“Say something” - begged the miner's wife - “please advise, after all, you know, you have seen it."
Maria Hochberg "Mariańska" was to be the judge in this difficult case. She had no doubts, the law was on the mother's side.” You have to be patient, she said, you both have to help each other. The child must return to her birth mother.”
The Jewish mother said that despite all the hardships in the camp, this was the hardest thing for her. The little one agreed to go for a walk with her and from that walk, she never returned to "her mother".
"I broke the heart of the woman who saved my child, but I had no other choice, now I will try to leave Poland as soon as possible, then this wound will heal faster".
It did not heal quickly. The miner's wife visited "Mariańska" several more times. "Mariańska" persuaded her to adopt a Polish child because there were many orphans left in care homes, of Polish parents. In the end, she adopted a little boy and came to say: 'nice child, but it's not Krysia'. "Krysia was mine, I cry for Krysia every day".
A LETTER TO MRS. MARIA PERLBERGER-SCHMUEL
Maria's father, a “Piłsudczyk”, graduated from the School of Commerce and her mother graduated in philosophy at university. In recognition of his services, after the liberation, her father was given a trafika (a newspaper stand) to run. On her Aryan birth certificate, she appeared as Nowakowska Maria. Transported to Warsaw during the Holocaust, she was placed with Mrs. Chmurowa when the uprising broke out in the Warsaw ghetto in the spring of 1943.
During the Warsaw Uprising, she was a member of the 2nd Warsaw Regiment of Girl Scouts. Following the fall of the uprising, she was transported to Kraków. After the city was captured by the Russians, in January 1945, she returned to Warsaw and was placed in the Ursuline Sisters' Nunnery in Piaseczno. She left Poland and returned in 1990, stating with full conviction that "I was saved by Żegota, I owe my life to Żegota.
Here is one of the letters from a resident of Wieliczka to Maria Perlberger-Schmuel
25Dear Maria!
I am temporarily in the USA and I am writing to you because I have an important mission to fulfil. My parents were entrusted with it in Poland, by your mother and father, during the occupation in 1942 in Wieliczka. This mission is to pass on to you the letter which I am enclosing. Your father knew my parents well and sometimes came with you to our house on Limanowskiego Street. I was a few years old at the time, playing with you in the garden, which you, a few years younger, may not remember. My friends remember you well: Marysia Stałowczykówna and Marysia Baburkówna (they had a wine and juice factory near Warzelnia).
Our fathers, drove us out of the house because they didn't want the children to hear about certain things that were discussed. My father (now deceased for a quarter of a century), took part in a secret teaching, as a middle school professor and had close contact with the Home Army).
One rainy evening, your daddy came to visit us alone. He rested his head on the handle of his umbrella and said something to my father, then he cried loudly. My father immediately ordered me to leave the room. I was terrified, I had never seen a crying man before. It was the last evening before the evacuation of the Jewish families from the city.
The next day all hell broke loose, everyone was deported and those who hid in their homes were killed. Jewish homes were plundered. There was great despair. Wieliczka was almost deserted. After some time, I saw a letter at home, which your father had left with us on that memorable evening. Dad didn't know what had happened to you, we thought you had all died.
We reminisced about you sometimes and took care of the letter. After the war, under Stalin, there was no time to find the addressees of the letter. Relations with the so-called "West" were inaccessible to ordinary people. In 1959, my father died and I got married and moved to Gdynia. My mother remained in Wieliczka. Then she came to live with me. That's how the years passed.
In 1981, I came to the USA for a friend's wedding in Boston, but martial law kept me in the USA for 10 months. During that time, I had to find a job so that I would not be a burden to my friends. At that time, in New York, fate brought me into contact with Mr. Oskar Schoenker, whose wife, after an illness, needed some interim help around the house. My Polish friend from New York introduced me to Mr. Aleksander and Mr. Oskar Schoenker and when Mrs. Schoenker returned from the hospital, I was hired because Mr. Oskar knew Kraków and Wieliczka. We talked about the war and the people we knew. Your name also came up, and I recounted the whole story, without, however, associating Oskar Schoenker with the addressee of the letter I was telling about.
26I wouldn't even be surprised if they found my story untrue. On my return to Poland, I asked my mother to retrieve a letter from the family archives. How surprised I was to see the names of Mr. Schoenker and his brother on the letterhead. I had to wait for the right moment to carry out my mission, which came two years later, when fate took me to America again, to Alaska. I took the letter with me and sent a copy to Alexander and Oskar.
Their astonishment was also unbounded, we were all touched, unfortunately, we spoke by telephone. I am writing to you, immediately after receiving your address from Mr. Alexander, because per the wishes of Mr. and Mrs. Schoenker, I would like to deliver this valuable document to you as soon as possible.
Dear Maria, please excuse the sloppy sentences which were hastily put together, but I am in a hurry, if you would like to contact me, I have attached my address below. I would also like to ask you to let me know if your parents' letter has reached you as my mother asked me to do so. I am looking forward to hearing from you. With my warmest regards.
Wieslawa .................... W
University of Alaska Fairbanks, Alaska 99701, The USA (New York, Chocolate Factory)
27Letters:
Dear cousins!
I am writing to you in the tragic moment of our displacement. I have placed my daughter Marysia with friends. God be with her. Stay healthy and bear her in mind!
25 August 1942 Heńka Perlberger
My very dear friends!
I cannot write at this terrible moment.
I only beg you, if possible, to find and take care of my only child.
Śmiłek
In this way, seventy years after the tragic events of the Holocaust in Wieliczka, we can represent the love of parents for their only child.
By publishing another booklet, the Lesser Poland Voivodeship School Aid Society is presenting the views of two communities: Polish and Jewish, on the events that left such a tragic mark on the fate of these two groups in our city. We aim to be objective in presenting heroic attitudes, but also attitudes that are unworthy, beyond human dignity and humanity.
We leave it to the readers to judge these attitudes in these dramatic and tragic times.
For the District Board of the SPSM Wieliczka mgr Bohdan Piotrowicz
Uprzejmie prosimy czytających o wyrażenie swojej opini i uwag na adres e-mail biuro@spsm.edu.pl
Kto szedł przez Polskę czasu rzezi, a Żydem był, co z martwych powstał, o śmierć mądrzejszy, którą przeżył, gorzeć już musi jak apostoł.
Stanisław Jerzy Lec
PIEKŁO OCALONYCH
LENA KÜCHLER-SILBERMAN
(1910–1987)
DLACZEGO JĄ PRZEŻYŁAM?
...Nagle zdecydowałam, co robić. Pojadę, do mojego ojczystego miasteczka, do Wieliczki. Wrócę do domu rodziców. Prawda, że to bardzo daleko stąd, setki kilometrów, ale to nie szkodzi, wytrzymam. Wrócę do domu, w którym się urodziłam, w którym skakałam, wchodziłam i schodziłam żwawo po dwudziestu wytartych schodkach, prowadzących do naszego mieszkania.
Pojechałam. Na ciężarówkach, na furmankach, na schodach pociągu towarowego. Byłam lekka jak ptaszek. Nie czułam zmęczenia, pragnienia i głodu. „Przecież jadę do domu” – stukały podkowy koni. „Do domu, do domu” – słyszałam melodię kół pociągu. Tam widziałam światło dnia. Tam poznałam miłość, tam jest ten stary piękny park, w którym siedziałam nad stawem i po raz pierwszy słyszałam od chłopca miłosne słowa. Tam była babcia i mój stuletni dziadek, rodzice i rodzina. Jeżeli ktoś z nich przeżył, znajdę go tam. Tam przyjdą bez wątpienia.
Drżąca wyszłam z pociągu w moim miasteczku. Pomalutku szłam pod górę z Dolnego Rynku do Górnego Rynku, do narożnej kamienicy, w której mieszkaliśmy. Po obu stronach ulicy Kościelnej (dziś Sikorskiego) były żydowskie sklepy. Pamiętałam każdy z nich, także ich właścicieli.
Tu był sklep galanterii pani Laulicht. Była zawsze uprzejma i cierpliwa, gdy wybierałam błyszczące guziki do mojej sukni. A tu był męski fryzjer, zawsze pachniało tam tanimi perfumami. A tu mieszkała stara Kosuwa, a na progu zawsze siedziały jej wnuczęta, brudne i biedne, chowały nogi pod siebie, jak ptaszki na lodzie.
A tu sobie ogrzewał w słońcu nogi stary Beirisz i pytał przechodniów o godzinę i prosił o papierosa. Z drugiej strony chodnika biegał zawsze tata, zbierając od sąsiadów datki, żeby wykupić czyiś weksel. A przez rynek zawsze przechodziła mama, w bucikach na wysokich obcasach, mała i zgrabna.
Sprzedawczynie bardzo ją lubiły i podziwiały. Gdy wychodziła na zakupy, każda z nich przywoływała ją do siebie. Oczywiście, mówił tata, gdy się nie targujesz, wszystkie cię chcą. Ja bym też chciał takich klientów w moim sklepie.
To wszystko było kiedyś. A teraz? Sklepy puste lub zamknięte. Żydów wywieźli stąd na spalenie. Nikt nie kupuje i nikt nie sprzedaje. Z okien patrzą obce twarze. Ani jedna nie jest znajoma. Na rynku kręci się kilka wieśniaczek, które na darmo próbują sprzedać to, co przyniosły do miasta. Twarze ludzi są ponure. Patrzą podejrzliwie i nieprzyjaźnie na mój plecak, ścigają mnie wzrokiem. Czy poznali moją żydowską, przygnębioną twarz? Ocieram pot z czoła i idę na Górny Rynek. Chcę dotrzeć do tego domu. Idę ostatkiem sił, niosę ciężki plecak, ale idę.
Jestem przy bramie wejściowej. Serce mi wali jak młotem. Teraz jeszcze dwadzieścia schodków i jestem w domu. W moim domu. Moje firanki wiszą w oknach. Na pewno na ścianach jeszcze wiszą obrazki, które malowałam, gdy miałam czternaście lat. Ktoś na pewno wyjdzie z domu, żeby mnie przyjąć. Tak jak zawsze, gdy wracałam z dalekiej podróży. Może mama, może Fela?
Weszłam po schodach i stałam przed drzwiami wejściowymi do mieszkania. Otworzyłam je i cicho weszłam do kuchni. Drzwi nawet nie skrzypiały. Wiedziałam, że się otworzą, gdy przyjdę do domu. Rozejrzałam się dookoła. Tak, to była nasza kuchnia. Ten sam piec, a obok niego skrzynka na węgiel, na której siedziała Regina i drzemała. A przy oknie duży dębowy stół, na którym mama dzieliła porcje. Jeden krok naprzód.
Przez na wpół otwarte drzwi widziałam dwa pokoje. Ten pierwszy, w którym leżał chory tata, i ten drugi z moimi firankami i obrazami. Boże! Przecież nic się tu nic zmieniło, wszystko tak, jak było! Te same „wiedeńskie” meble, które tata kupił, gdy mu się jeszcze lepiej powodziło, a koło kanapy moje półki z książkami. Ta wysoka książka to na pewno podręcznik filozofii, który tak często oglądałam. Na pewno ktoś z rodziny tutaj jest.
Ale dlaczego serce moje tak mocno bije? Dlaczego nie idę dalej? Czego się boję? Cicho coś się rusza. Duży cień wychodzi z jakiegoś kąta i wszystko zasłania. „Czego chcesz – wrzasnął do mnie zachrypnięty męski głos. Stałam jak wryta, nie mogłam mówić, ale przemogłam się: „To jest mój dom. Dom i mieszkanie moich rodziców. To wszystko – wskazałam ręką rzeczy dookoła – to wszystko jest moje.
„Twoje?! – wrzasnął do mnie oburzony mężczyzna. – Twoje?! Ja ci zaraz pokażę, co tu jest twoje, przeklęta Żydówko! Nie dość, że żyjesz, to jeszcze się o mienie upominasz? Ja ci zaraz dam, co ci się należy!. Wielka i mocna pięść uderzyła w moją głowę. Upadłam i potoczyłam się do wyjścia. Czułam, że mocna noga kopie mnie i pcha. Stacza mnie ze
wszystkich schodów. Próbowałam się czegoś przytrzymać, ale paskudne nogi przestały mnie pchać, plecak ciągnął, aż się stoczyłam na dół, z moich wszystkich dwudziestu schodów.
Bez ruchu, nieprzytomna i zakrwawiona leżałam na kamieniu pod schodami. Obcy ludzie stali nade mną. Obce i wrogie głosy coś mówiły. Pomału się obudziłam i otworzyłam oczy. Nie, nie! Nie chcę od nich żadnej pomocy, nie chcę od nich wody. Nie chcę niczego z rąk morderców! Wstałam sama. Otarłam krew z twarzy, stałam znów na własnych nogach. Wyprostowałam bolące plecy, założyłam plecak – i szłam. Szłam tą samą drogą, którą przyszłam. Teraz już wróciłam z „domu”. Idąc, pytałam samą siebie: dlaczego dożyłam końca tej wojny? Dlaczego ją przeżyłam?
Ukazując oczekiwania autorki opowiadania i pisząc o wszystkim, co ją spotkało po powrocie do Wieliczki, warto zwrócić uwagę na różnice w postępowaniu wynikające z różnic społecznych społeczności polskiej i żydowskiej. Przedstawiony obraz ukazuje wydarzenia z lat 1945–1946.
Duchowy aspekt obrazuje tworzony w naszym mieście „wymiar socjalizmu” narzucony przez administrację nowej władzy, kierującą się własnymi pryncypiami ideologicznymi. Wnioski wypływające z odczuć jeszcze młodej osoby, której udało się przeżyć tragiczne wydarzenia pogromu jej społeczności, zaprowadziły ją do szlachetnej postawy pomocy sierotom, które przetrwały ten okropny czas swojego dzieciństwa.
Obraz dalszych działań naszej bohaterki ukazuje film Edvina Sherina „Lena: 100 my children”. Zarówno film jak i opowiadanie o poczynaniach Leny są obowiązkową lekturą dzieci i młodzieży w Izraelu.
Lena urodziła się w Wieliczce. Ukończyła psychologię edukacyjną – kierunek wówczas bardzo rzadki – na Wydziale Filozofii Uniwersytetu Jagiellońskiego. Pedagog i pisarka, córka Ellyaha i Sary Küchler, żona Mordechaia Silbermana, miała dwie siostry Felę i Feigę oraz brata Nessanela. Była kobietą odważną. Po wybuchu II wojny światowej ucieka z Bielska do Wieliczki. Stanąwszy przed dramatycznym wyborem: czy kontynuować ucieczkę z mężem pozostawiając ojca, który mówi: „Córko nie mogę już dalej iść”, powraca do Wieliczki z ojcem. Po zdobyciu miasta Niemcy w Wieliczce poszukują mężczyzn społeczności żydowskiej. 12 września 1939 roku, po znalezieniu ich w mieszkaniach i sklepach, pod pozorem prac porządkowych gromadzą na Górnym Rynku Żydów, którzy wysprzątawszy Rynek, rozebrani do pasa, ustawieni na środku Rynku, sfotografowani, zostają przewiezieni do przysiółka Taszyce we wsi Pawlikowice, gdzie zostają rozstrzelani przez Oddział Specjalny SS „Germania”. Czyn ten był aktem zastraszenia mieszkańców Wieliczki.
Niemcy nie mogąc utworzyć Judenratu z mężczyzn, postanowili utworzyć go z kobiet. Wśród nich znalazła się Lena, aresztowana i uwięziona w magistracie z Żydówką Balką Licht. Siostra Leny „Fela” tak opisała jej zachowanie:
...w końcu dała mi plecak, koc i duży bochenek chleba: „Jeżeli się nad tobą zlitują, żebyś miała przynajmniej co jeść”. Lena zbiegła z Magistratu do Krakowa, a stamtąd przez Bug do Lwowa. Powróciła do Krakowa, gdzie przetrwała po stronie aryjskiej jako guwernantka, posiadała bowiem „dobry wygląd” i fałszywe dokumenty.
W wieku trzydziestu pięć lat, trafiła w Krakowie do sierocińca dla ocalałych dzieci żydowskich, przy ul. Szewskiej 38. Tam mieścił się Tymczasowy Komitet Pomocy Ludności Żydowskiej. Zaniedbana kamienica służyła setkom dzieci za noclegownię. Lena w Krakowie unikała tego budynku. Opowiedziała o tym w filmie reżysera Sherina.
Podczas wizyt na ul. Szewskiej, na każdej napotkanej twarzyczce dziecięcej, widziała twarz swej utraconej córki Miriam. Miała świadomość losu tych dzieci i ich braku wiary w człowieczeństwo, dlatego postanowiła im pomagać. Rozpoczęła wysyłkę listów do amerykańskich organizacji żydowskich. Podobnej treści pisma wysyłała również do Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego. Z dużą trudnością uzyskała środki na Dom Dziecka w Zakopanem i trzy wille w Rabce Zdroju. Pozyskane pieniądze szybko się jednak wyczerpały. Lena w dalszym ciągu starała się je zdobyć, podróżując została obrabowana i pobita przez dwóch mężczyzn. Najgorsze wydarzenia jednak dopiero nadchodziły. 11 sierpnia 1945 roku doszło do pogromu w Krakowie, a dzień później do ataku na rabczańskie domy dziecka. Ataki ponawiano w godzinach nocnych. Do willi „Niemen” wrzucono granat, który zdemolował jedno z pomieszczeń. Domy były ostrzeliwane, również z rusznicy przeciwpancernych. Raniono troje wychowanków. Dzieci spały w piwnicach i na korytarzach budynków.
Personel pracujący, kucharki, pielęgniarki były zastraszane i w konsekwencji przestały przychodzić do pracy. Grożono im, że zostaną im ogolone głowy, co na ziemiach okupowanej Polski miało znaczyło wiele. W takiej sytuacji do ochrony sierocińców rabczańskich wojskowe władze radzieckie oddelegowały czterech żołnierzy frontowych. Następnie chronić je mieli milicjanci. Jednak podczas ataku albo nikt nie odbierał telefonu na posterunku, albo milicjanci – jak później zeznawali - byli rozbrajani przez partyzantów, szli więc napić się wódki, a rankiem po ataku pojawiali się w budynkach sierocińców.
Aby obraz tych wydarzeń nie był przedstawiony jednostronnie trzeba jeszcze przedstawić wyjątkową postać, a mianowicie ks. Józefa Hojoła, rówieśnika Leny Küchler-Silberman. Józef Hojoł urodził się w Janowicach (Gmina Koźmice Wielkie) 3 grudnia 1910
roku na Zamłyniu, nad rzeką Wilgą, jako syn Marii z domu Batko i ojca Stanisława Hojoła. Ojciec prowadził młyn wodny i pracował na 5 morgowym gospodarstwie.
Służąc w cesarskim wojsku poległ na froncie włoskim. Współkombatanci przesłali po poległym do domostwa Hojołów czako jako jedyną pamiątkę. Ojciec Józefa spoczywa na cmentarzu w Linzu.
Józef Szkołę Powszechną ukończył w Janowicach, następnie uczęszczał do Gimnazjum św. Jacka w Krakowie. Codziennie wędrował z Janowic do Wieliczki, by stamtąd pociągiem dojechać do Krakowa. Po śmierci ojca matka sprzedała gospodarstwo w Janowicach i zakupiła dom w Frydrychowicach koło Wadowic. Józef naukę kontynuował w Państwowym Gimnazjum im. Marcina Wadowity w Wadowicach, do którego chodził pieszo.
W roku 1931 podjął studia na Wydziale Teologicznym Uniwersytetu Jagiellońskiego, które ukończył w roku 1937. Pierwszą parafią, w której był wikarym, była parafia w Zebrzydowicach koło Kalwarii Zebrzydowskiej. W roku 1942 został przeniesiony do Rabki Zdroju.
W czasie II Wojny Światowej, we wrześniu 1939 roku był kapelanem w „Armii Kraków”, w czasie okupacji w ZWZ-AK, przybierał pseudonimy: „Krzepa”, „Ojciec”, „Korzeń”.
Był również kapelanem Antykomunistycznego Oddziału Partyzanckiego Józefa Kurasia ps. „Ogień”; na Podhalu – katechetą w Katolickim Stowarzyszeniu Młodzieży Męskiej i Żeńskiej oraz w Harcerstwie. Został aresztowany przez UB w roku 1948 i był przetrzymywany w areszcie w Powiatowym Urzędzie Bezpieczeństwa w Nowym Targu, a od 15 listopada w więzieniu przy ul. Montelupich w Krakowie. Wojskowy Sąd Rejonowy w Krakowie w dniu 7 stycznia 1949 roku skazał go na rok i sześć miesięcy więzienia. Józef Hojoł złożył podanie o rewizję wyroku do Najwyższego Sądu Wojskowego, który zmniejszył mu orzeczoną karę do sześciu miesięcy. Po wyjściu z więzienia do Rabki nie wrócił, decyzją władz kościelnych został przeniesiony do kościoła pod wezwaniem Dobrego Pasterza w Krakowie na Prądniku Czerwonym. Ponownie aresztowany w roku 1950, oskarżony o uczestnictwo w Oddziale Partyzanckim „Ognia”, został skazany za działalność antykomunistyczną na dwanaście lat. Po odwołaniu do Najwyższego Sądu Wojskowego sąd złagodził karę do ośmiu lat więzienia.
Większość kary Józef Hojoł odsiedział w więzieniu we Wronkach. 18 stycznia l955 roku warunkowo zwolniony wrócił do Frydrychowic, skąd udał się do pracy w Parafii Gruszów koło Gdowa. W latach 1956–1966 administrator, a następnie proboszcz w Giebułtowie, dziekan Dekanatu Bolechowice. W roku 1984 zamieszkał w domu dla księży chorych w Swoszowicach.
Na tablicy nagrobnej na cmentarzu w Frydrychowicach widnieje napis:
„Dla Chrystusa wyzbyłem się wszystkiego”
(Flp 3, 7–8)
ks. kan. Józef Hojoł ur. 3 XII 1910.
Represjonowany w okresie stalinizmu – w dowód pamięci – Harcerze i Harcerki z Rabki w latach 1946–1948.
Lena Küchler-Silberman w dalszym ciągu otrzymywała pisemne pogróżki. Zakopiański Sierociniec, willę „Leśny Gród”, „nieznani sprawcy” ostrzelali 28 sierpnia 1945 roku. Wśród dzieci żydowskich narastało przekonanie, że wróciła wojna i strzelają do nich Niemcy.
„Nie mamy prawa walczyć ich kosztem o demokrację” – pisała we wrześniu 1945 roku Lena. Wille w Rabce opuszczono i przewieziono podopiecznych do Otwocka i Zakopanego. W marcu 1946 roku, także „Leśny Gród” opustoszał. Ulubionym dzieckiem Leny był chłopiec bez oka, kilku palców z krwawiącymi bliznami na twarzy.
Opowiedziała jak „patrioci” wieszali Karola Aptowicza, skazanego na śmierć za to, że jego ojciec w sierocińcu był dentystą. Powieszony Karol zaczął krzyczeć, wbiegł ktoś z personelu i odciął go ze stryczka.
W takiej sytuacji Lena podjęła decyzję o wywozie tych dzieci z Polski. Umożliwili jej to kolejarze i żołnierze Służb Granicznych Polski i Czechosłowacji. Setkę tych dzieci przewiozła z Polski przez Czechosłowację, Austrię do Francji. A z Francji do Izraela.
W roku 1948 Lena z setką dzieci zamieszkała w Kibucu Kuutzat Schiller. W filmie Edwina Sherina pt. Lena: my 100 children, część tych dzieci zdecydowała się na przyjazd do Polski, szukając własnych śladów z wojny, oto ich opowieści:
Max: Przez pół roku mieszkałem na wsi w psiej budzie, ale nie to było najgorsze, tylko zima, nie z powodu mrozu, tylko, że widoczne były ślady na śniegu.
Edyta: Z tłumu na Dworcu w Jędrzejowie, uratował mnie chorą, młody polski ksiądz Karol Wojtyła.
Natan: Uważany był w zakopiańskim sierocińcu, za łobuza, on zapamiętał szczególnie scenę powieszenia Karola Aptowicza.
Lena Kuchler-Sielbermann, zmarła w Izraelu 6 sierpnia 1987 roku, nazywana jest mamą. Są tam, ulice noszące jej imię i nazwisko. W naszym mieście, w którym przyszła na świat jest
zupełnie nieznana. Pisząc o niej, pragniemy przypomnieć jej troskę o sieroty, które przetrwały i dzięki jej pomocy trafiły do swojej ojczyzny.
MARIA HOCHBERG „MARIAŃSKA
(28.05.1913–01.03.1996)
PRZYJACIELE I WROGOWIE
„Mariańska” urodziła się w Łękach Dolnych koło Pilzna, była córką Abrahama i Róży Kupermannów. Jej rolnicza rodzina pracowała na ziemiach należących do Zakonu Karmelitów, posiadających osiemdziesięciodwuhektarowe gospodarstwo.
Maria w Krakowie ukończyła prywatne Gimnazjum i Liceum im. Heleny Kaplińskiej w roku 1932. Następnie rozpoczęła polonistykę i historię na Uniwersytecie Jagiellońskim. W roku 1935 przerwała studia, aby pomóc rodzicom w ich pracy.
W Krakowie zadebiutowała jako autorka „Dodatku dla dzieci” w redakcji „Nowego Dziennika” w 1937 roku. Po wybuchu II wojny światowej, jej rodzina, nie chciała emigrować na wschód. Brat Maurycy, służył w szesnastym Pułku Piechoty, po klęsce wrześniowej trafił do Lwowa, stamtąd do Oświęcimia, gdzie zginął w grupie Żydów węgierskich. We wrześniu 1939 roku Maria poznaje swojego przyszłego męża Mieczysława Piotrowskiego. Wojnę postanawia spędzić w Krakowie na „aryjskich papierach”.
Jej wygląd, płynność w posługiwaniu się językiem polskim sprawiły, że zamiar ten zdążyła zrealizować. Do Krakowa przyjechała z dowodem osobistym, pożyczonym od polskiej przyjaciółki, zdobyła „aryjskie dokumenty” od grupy, której dowodził Józef Cyrankiewicz. Grupa Cyrankiewicza, specjalizowała się w wytwarzaniu i przekazywaniu kenkart. Maria Hochberg otrzymała dokument na nazwisko Górska.
W celach konspiracyjnych zapisano ją na kurs języka niemieckiego. Sympatyzowała z PPS, choć formalnie, nigdy do partii się nie zapisała. Pracę konspiracyjną rozpoczęła jako łączniczka i redaktorka gazety „Wolność”. O godzinie siódmej rano odbierała od Kazimierza Gawiłł-Piotrowskiego, przetłumaczone przez niego z języka angielskiego na język polski wiadomości z Radia Londyńskiego.
„Przepisywałam na matrycach i w oznaczonych porach oddawałam w sklepie przy ulicy Karmelickiej, gdzie znajdowała się skrzynka pocztowa konspiracji. Właścicielką sklepu była pani Fischerowa”.
Łączniczki nie otrzymywały wynagrodzenia, więc Maria zajęła się handlem lekarstwami, które żołnierze niemieccy wykradali z własnych punktów sanitarnych. Lekarstwa dostawała z „drugiej ręki” i dostarczała pod wskazane adresy. Maria szmuglowała również do Krakowa słoninę ze Skawiny, organizowała handel chlebem i papierosami. Zawsze nosiła przy sobie cyjanek potasu na wypadek aresztowania.
Przez pewien czas była łączniczką gen. Tadeusza „Bora” Komorowskiego. Zwerbowano ją do prowadzonej akcji Pomocy Żydom „Żegota”. Podjęła następnie pracę jako pomoc ogrodowa u państwa Lebkowskich w Bronowicach. Mając legalne dokumenty i możliwość podróżowania poza Kraków, mogła dobrze wykonywać polecone zadania konspiracyjne.
Do lipca 1942 roku, odwiedzała rodzinne miejsce zamieszkania. Proponowała rodzicom przekazanie dokumentów wykonanych w konspiracji dla nich oraz siostry i siostrzeńca. Maria ratowała nieznajomych, ale nie zdołała uratować członków własnej rodziny. Rodzice, siostra i siostrzenica zostali zamordowani w Bełżcu.
W lipcu 1943 roku została włączona do składu zarządu krakowskiej Rady Pomocy Żydom. Pracując w nim, odpowiadała za placówkę legalizacyjną mieszczącą się w biurze mecenasa Jana Wcisło przy ulicy Starowiślnej w Krakowie. Podopieczni otrzymywali dokumenty i zasiłki finansowe. W ten sposób pomogła rodzinom Aleksandrowiczów, Liebermannów, Michałowi Borowiczowi, Janowi Heschelosowi, Szymonowi Zajdów.
W styczniu 1944 roku, partner Marii, Mieczysław Piotrowski, z rozkazu konspiracji został przerzucony na Węgry. Maria wraz z Teresą Lasocką przed Wielkanocą, przerzuciły do Obozu „Liban” paczki żywnościowe.
Po wejściu do Krakowa wojsk radzieckich w styczniu 1945 roku i po powrocie Mieczysława Piotrowskiego z Węgier, Maria i Mieczysław pobrali się i urodził się im syn Roman. W latach 1945–1948 Maria kierowała Referatem Opieki nad Dzieckiem, przy Wojewódzkiej Komisji Żydów w Krakowie. Informacja ta jest istotna w kontekście wyżej wspomnianej oceny traktowania dzieci żydowskich w „Sierocińcu” przy ulicy Szewskiej i krytycznego stosunku do pracy ośrodka Leny Küchler-Silberman.
Maria i Mieczysław w roku 1948 wyjechali z Polski. W lipcu 1949 roku dotarli do Izraela, gdzie Maria przyjęła imię Miriam i nazwisko Peleg. W roku 1955 związała się z Jad Waszem (Yad Vashem) w Tel Avivie zostając członkinią Komitetu przyznającego tytuł „Sprawiedliwy Wśród Narodów Świata”. Zmarła w Tel Avivie 1 marca 1996 roku, spoczywa na cmentarzu Holon. Maria wielokrotnie gościła w Wieliczce, o której wyrażała się bardzo ciepło. Przedstawienie jej postaci jest ważne z powodu pracy w „Żegocie” w Wieliczce i niezwykle wysokiej oceny Adama Rysiewicza i Józefa Jedynaka.
„DZIADEK” I „TEODOR”
Józef Jedynak „Dziadek” urodził się 10 marca 1878 roku w Porąbce Uszewskiej w rodzinie chłopskiej. W wieku czternastu lat, jak wielu młodych, z przeludnionych galicyjskich wiosek, wyjechał na Śląsk Cieszyński, gdzie znalazł pracę w kopalni węgla kamiennego w Michałkowicach (dziś Wielka Ostrawa).
Tam Józef Jedynak natknął się na polityków Polskiej Partii Socjaldemokratycznej Galicji i Śląska Cieszyńskiego: dra Ryszarda Kunickiego, Tadeusza Regera, dra Henryka Kłuszyńskiego. W roku 1919, w czasie konfliktu polsko-czeskiego o Śląsk Cieszyński, został aresztowany i wywieziony na Morawy. Po sześciomiesięcznym więzieniu, w roku 1920, został wysiedlony przez powstające Państwo Czechosłowackie.
Znalazł zatrudnienie w górnictwie w Kopalni Soli w Wieliczce. Założył w Wieliczce Spółdzielnię Mieszkaniową typu własnościowego „Samopomoc Ślązaków”. Pracował w Związku Zawodowym Górników, PPS-ie, Towarzystwie Uniwersytetów Robotniczych. W Warszawie spotkał się z Ministrem Robót Publicznych i Prezydentem Gabrielem Narutowiczem, u którego wywalczył pożyczkę.
W tradycji Wieliczki figuruje nazwa „Dom im. Gabriela Narutowicza”. Pierwsi założyciele spółdzielni, pracując w kopalni, resztę dnia spędzali na budowie, by uzyskać upragnione mieszkania. Wprowadzili się do nich na początku 1923 roku. Po tym wydarzeniu Józef Jedynak, stał się faktycznym przywódcą wielickich robotników.
Po przewrocie majowym Jedynak bywał śledzony i zatrzymywany przez władze sanacyjne, szczególnie przed obchodami święta 1 maja, a jego córki były szykanowane. Oskarżano go o obrazę marszałka Piłsudskiego, ale zapadł uniewinniający wyrok sądowy. W roku 1933, władze zaproponowały radnemu Jedynakowi intratne stanowisko w Magistracie, które Jedynak odrzucił.
Nie przyjął też Krzyża Niepodległościowego, nadanego mu w związku z opisem jego pracy w książce Kajetana Szczurka. Jedynak stwierdził, że proces brzeski przeciwko ojcom polskiej niepodległości jest wydarzeniem, którego polski demokrata nie może akceptować.
Obrońcami Józefa Jedynaka byli adwokaci Gross i Rozenzweig z Krakowa. Jedynak w dwudziestoleciu międzywojennym dużo czytał, kończył liczne kursy. Otrzymał wyróżnienie w wydawnictwie „Robotnicy piszą” za pamiętnik. Prof. Mysłakowski w publikacji „Proletariat a kultura” napisał:
„warto zwrócić uwagę na pamiętnik Józefa Jedynaka, tego wykształconego górnika z Wieliczki. Ma ciężkie warunki materialne, czworo dzieci, często za swe wystąpienia jest aresztowany, uczestniczył w strajkach górników o ośmiogodzinny czas pracy, który w zaborze
austriackim skończył się zwycięstwem górników. Walczył o polską szkołę dla dzieci, polskich robotników zatrudnionych na Śląsku Cieszyńskim. Szkoła ta została otwarta w roku 1911, kiedy jego najstarsza córka miała 6 lat.”
Klęskę wrześniową Jedynak przeżył mocno, jednak uwierzył w koalicję. W domu działacza PPS-u w Krakowie Mieczysława Bobrowskiego, utworzono Gwardię Ludową PPS. Mieszkanie Jedynaków w Wieliczce stało się punktem zebrań, kolportażu tajnych gazetek, schronem dla poszukiwanych przez Gestapo, więźniów Oświęcimia poszukujących pomocy.
Szczególnie interesująca jest praca Jedynaka po wybuchu II Wojny Światowej na rzecz prześladowanej społeczności żydowskiej. Wielu Żydów zawdzięczało swoje ocalenie Józefowi Jedynakowi i jego współtowarzyszom. Podczas, gdy Niemcy zorganizowali w Kopalni Soli w Wieliczce maszyny do produkcji części dla sił powietrznych Luftwaffe, przy których mieli pracować żydowscy niewolnicy, Jedynak organizował górników, by nieśli im pomoc.
Wygląd Jedynaka budził szacunek i zaufanie. Maria Hochberg szanowała spokój i rozumne działania Jedynaka. Kontakt z nim nawiązała przez mieszkających w Krakowie, przy ulicy Sebastiana, państwa Bobrowskich.
Maria Hochberg „Mariańska” była zdania, że Jedynak był pięknym człowiekiem, jednym z najwspanialszych ludzi podziemia, jakich poznała.
Dla ratowania bliźnich poświęcił się całkowicie, w jego stosunku do Żydów, nie było cienia tego co nazywa się filosemityzmem, ponieważ po prostu nie uznawał antysemityzmu. „Nie wiem czy nawet znał pojęcie humanizmu, będąc humanistą najwyższej miary" (Maria Hochberg Mariańska).
Obie córki Jedynaka Wanda i Józia, były również zaangażowane w pracę podziemną. Józia podobnie jak ojciec angażowała się w „sprawy żydowskie", a Wanda raczej w ogólne akcje konspiracyjne. „Dziadek" nauczył „Mariańską”, udzielania doraźnej pomocy robotnikom żydowskim pracującym na powierzchni. Sam stosował ten system w kopalni pod ziemią: wrzucał stale niewielkie pieniądze do wagoników naładowanych solą, korzystając z nieuwagi strażników. Uczył „Mariańską", aby do paczek papierosów i pudełek zapałek dołączać skromne banknoty 20 lub 50 złotowe i wrzucać je sekretnie do rowów, które Żydzi kopali wokół kopalni. Na wrzucane pieniądze „Mariańska” nie miała potwierdzenia, ale uzyskała na takie działania współtowarzyszy z „Żegoty”.
Zaufanie, którym cieszył się Jedynak, było również przywilejem „Mariańskiej". „Może jeszcze żyje gdzieś i przeczyta te słowa, jeden z tych, którzy nie takie pudełko chowali w zanadrze”. Za pośrednictwem Jedynaka działy się sprawy bardzo ważne. To on umożliwił „Mariańskiej”kontakt z ludźmi, którzy przebywali ukryci w obejściu rodziny Przetaczków.
„Mariańska" przywoziła co miesiąc tam dotację Rady. U Leona Polonki na Lednicy Górnej ukryty był bundowiec Max Fischgrund, brat Solo Fischgrunda.
Kolejną osobą, o której należy wspomnieć jest Szymon Zajdów. Szymon walczył w Hiszpanii w Wojnie Domowej po stronie Republiki. Po klęsce trafił do Obozu Internowanych we Francji, a po kapitulacji Francji dostał się w ręce Niemców, którzy umieścili go w Obozie Koncentracyjnym w Oświęcimiu. Tam Niemcy oznaczyli go czerwonym trójkątem jako więźnia politycznego. Po zorganizowanej ucieczce ukryto go w Wieliczce.
Tu Szymon Zajdów, został uznany, za bardzo trudnego podopiecznego, bo mało się bał. Z mieszkania w Krakowie zabrano go z powodu flirtu z sąsiadką. W Wieliczce trafił do rodziny socjalistycznej, która postanowiła się go pozbyć z powodu jego komunistycznych poglądów. Umieszczono go u zduna, który żądał zbyt wysokich płatności (3500 zł).
„Mariańska” umieściła go na Dębnikach w Krakowie, gdzie miała miejsce pacyfikacja zorganizowana przez niemiecką żandarmerię. Wyszedł na lewy brzeg Wisły i został przygarnięty przez robotników pracujących na barce i pogłębiających dno rzeki. Mimo, że jego fizjonomia żydowska była oczywista, to przygarniając go do pracy, owi robotnicy uratowali mu życie. Po Zdobyciu Krakowa przez wojska rosyjskie w styczniu 1945 roku, Szymon Zajdów pod polskim nazwiskiem Kazimierz Wojnarek, został ważnym funkcjonariuszem PPR.
Postacią, o której nie powinniśmy zapomnieć, była również pani Jadwiga Kruczkowska, żona Leona. Osoba odważna, pomagająca prześladowanym. Latem 1942 roku zamieszkała w Wieliczce i przejęła z rąk Marii Hochberg siostrzenicę Haneczkę. Siostra pani Kruczkowskiej Wanda Janowska umieściła Haneczkę u sióstr Albertynek w klasztorze w Rząsce.
Wieliczka, wplotła się w przeżycia „Mariańskiej" mocno. W ciągu całego 1943 roku przyjeżdżała z Mieczysławem w odwiedziny do Jadwigi Kruczkowskiej, aby na kilka godzin zapomnieć o codziennych kłopotach, odetchnąć inną atmosferą, która wydawała im się atmosferą przedwojenną „jak dobry przyjazny sen”. Istnieli ludzie, których obecność przeczyła groźnej codzienności – takimi ludźmi były panie Jadwiga i Wanda. „Mariańska” słuchała antysemickich wypowiedzi społeczności polskiej i zadawała sobie pytanie czy to możliwe, aby Kłopotowski czy Rysiewicz, byli ludźmi z tego samego narodu?
Po wojnie w roku 1945, Józef Jedynak, został przewodniczącym Rady Miasta. Przed zjazdem zjednoczeniowym, został usunięty z PPS w Wieliczce. Na 60 obecnych, za usunięciem Jedynaka głosowało 2 delegatów. Gdy starzy delegaci, ubolewali nad krzywdą jaka go spotkała, powiedział krótko: „to partia, to ludzie”. Po październiku 1956 roku, został zrehabilitowany. Otrzymał Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski. Cieszył się sympatią mieszkańców naszego miasta. Zmarł 27 lutego 1962 roku.
Został pochowany na cmentarzu wielickim w grobowcu rodzinnym w kwaterze XIII.
Andrzej Gaczoł i Ignacy Markowski w legendzie do „Planu Cmentarza Wielickiego napisali:
„Józef Jedynak” (1887–1962), Powstaniec Śląski, działacz PPS, kilkakrotnie więziony przez austriackie władze, członek Związku Zawodowego Górników Polskich. W okresie okupacji hitlerowskiej organizator oddziału bojowego PPS w Wieliczce ps. „Dziadek”. Należy tu dodać, że został również wyróżniony medalem „Sprawiedliwy Wśród Narodów Świata”.
Porównanie Józefa Jedynaka z Jadwigą Strzelecką zapewne pokazuje istniejącą między nimi różnicę pochodzenia: arystokratka vs. górnik z wielickich Salin, to oczywistość. Mieli jednak oboje nieokreśloną władczość, jakieś swoiste „apostolstwo”.
ADAM RYSIEWICZ „CZERWONY RYŚ”. „TEODOR”
Gdyby przeżył wojnę i dostał prawo, za każdego uratowanego Żyda, zasadzić drzewka, to Aleja Sprawiedliwych i Las Pamięci, musiałyby się powiększyć o kilometr!
Maria Hochberg „Mariańska”
Kolejna ważna informacja dotyczy działań Rady Pomocy Żydom „Żegota” w Małopolsce. Utworzono ją w Warszawie w grudniu 1942 roku. Filię Krakowską „Żegoty” powołał sekretarz Rady Warszawskiej Marek Arczyński w kwietniu 1943 roku. Spotkanie organizacyjne miało miejsce u dr Heleny Szlapakowej.
Pierwszym przewodniczącym Rady w Krakowie został Stanisław Dobrowolski ps. „Staniewski” (PPS). To on, na wniosek Adama Rysiewicza, włączył do Zarządu Rady Marię Hochberg, wybierając jej pseudonim „Mariańska. Funkcję skarbnika pełniła Anna Dobrowolska ps. „Michalska (SD); ważnymi członkami Rady byli: prof. Tadeusz Seweryn (PSL), Janusz Strzelecki (SD), Władysław Wójcik (PPS) „Czerski”, „Żegociński”, Jerzy Matus (SL), hrabina Teresa Estreicher-Lasocka ps. Tell – małżonka prof. Estreichera.
Problemem w działaniach „Żegoty” było aresztowanie wiosną 1943 roku Zygmunta Kłopotowskiego (PPS) na skutek denuncjacji agenta Gestapo Mariana Jodłowskiego.
Inicjatorem i inspiratorem działań Rady Krakowskiej „Żegoty” był Adam Rysiewicz „Teodor”. Rysiewicz urodził się 24 lutego 1918 roku w Wilczyskach-Jeżowie, koło Stróż. Ojciec Adama – Mikołaj, oficer legionowy, aktywista w ruchu ludowym, skoligacony z rodem Wiatrów ze Stróż, prowadził w Wilczyskach gospodarstwo rolne.
Pełnił również funkcję w samorządzie Grybowa; przez pewien czas był jego burmistrzem. Matka Adama – Eugenia z Krzysztoniów, pochodziła z chłopskiej rodziny z Ptaszkowej, w której dziadek Adama posiadał tartak.
Adam kształcił się w II Liceum Ogólnokształcącym im. B. Chrobrego w Nowym Sączu. Po złożeniu egzaminu dojrzałości, w roku 1937 rozpoczął studia na Wydziale Prawa Uniwersytetu Jagiellońskiego. Tam zetknął się z ideologią PPS, rozpoczął działalność w Związku Niezależnej Młodzieży Akademickiej. Wówczas usłyszał z ust kolegów pierwsze wyzwiska: „Czerwony Ryś” i „Żydowski Wujek”.
„Żydowskim Wujkiem” został nazwany, ponieważ występował, ostro choć kulturalnie, w obronie atakowanych przez narodowców studentów żydowskiego pochodzenia.
Dla Rysiewicza rasa, kasta, kolor skóry, wyznanie nigdy nie miały najmniejszego znaczenia. W stosunku do Żydów nie było żadnego „wujkowania”, tylko gorący sprzeciw wobec gwałtów, poniżania i krzywd. We wrześniu 1939 roku poszedł na front wschodni, aż pod Lwów. Kilkutygodniowy pobyt we Lwowie, widok aresztowań, wywózek, gwałtów, morderstw dokonywanych przez NKWD na lwowskiej inteligencji, diametralnie zmienił jego poglądy.
Wcześniej młodemu humaniście, wydawało się, że komunizm w radzieckim wydaniu przyniesie ludzkości pełnię szczęścia. Rysiewicz doznał szoku we Lwowie i z sympatyka komunizmu stał się jego żarliwym krytykiem.
Zaraz po powrocie do Krakowa, w listopadzie 1939 roku, odszukał kolegów ze studiów i utworzył zalążki podziemnego PPS. Na czele Okręgowego Komitetu Robotniczego PPS stanął Józef Cyrankiewicz. Postawy tych dwóch polityków będą przedmiotem naszych porównań, ocen i analizy w niniejszej pracy.
Rysiewicz zaczął od niezbędnego przerzutu zagrożonych aktywistów PPS do Budapesztu, szczególnie z terenów przyłączonych do Rzeszy. Drugą formą jego wysiłków było odtworzenie PPS-owskiej prasy. W grudniu 1939 roku został wydany konspiracyjny pierwszy numer przedwojennej gazety „Naprzód”. W lutym 1940 roku opublikowano „Wolność”. Z czasem kierownictwo obu pism znalazło się w ręku Rysiewicza. Kolejne działania Rysiewicz skierował na powiaty, które przyłączone zostały do Rzeszy. Rysiewicza szczególnie zainteresował otwarty w czerwcu 1940 roku obóz koncentracyjny w Oświęcimiu. Dzięki jego staraniom powstała tzw. „sieć przyoświęcimska”, której celem było niesienie pomocy ofiarom faszyzmu, cierpiącym za drutami obozu.
W kwietniu 1941 roku, w lokalu przy ulicy Sławkowskiej 6 w Krakowie, został aresztowany Józef Cyrankiewicz. Wówczas wezwany do Krakowa Rysiewicz mianowany
został sekretarzem Okręgowego Komitetu Robotniczego PPS i sekretarzem Miejskiego Komitetu Robotniczego PPS w Krakowie.
Funkcję tę traktował jako swoją misję. Pomoc Żydom, więźniom Oświęcimia to zadania pierwszoplanowe. Pomimo tendencji rozłamowych i mocnych nacisków ze strony komunistów, Rysiewicz pozostał wierny opcji prolondyńskiej i od września 1941 roku do PPS dołączył WRN (Wolność, Równość, Niepodległość).
Rozbudowywał ogniwa PPS-WRN w Krakowie i okręgu, który równał się z granicami dawnego województwa krakowskiego. Wraz z Komendantem Gwardii Ludowej PPS Marianem Bombą ps. „Roman” tworzył zalążki tych oddziałów, które liczyły po dziesięć osób. Rozpoczął działalność partyzancką w majątku Rysiewiczów w Wilczyskach. W Krakowie Gwardia Ludowa PPS pod dowództwem Bomby zaatakowała Arbeitsamt przy ul. Lubelskiej 22. Zniszczono część budynku z działem kartotek zawierającym wykaz osób, które miały być wywiezione na przymusowe roboty do Niemiec.
Marian Bomba w maju 1943 roku został aresztowany przy ul. Brzozowej. Wyrwał się z rąk oprawców i zbiegł. Stanął na czele oddziału walczącego w powiecie limanowskim. Niemcy rozesłali za Bombą list gończy z kolosalną, jak na owe czasy, nagrodą w wysokości 100 tys. zł.
Rysiewicz kierował „wojskówkami” do marca 1944 roku. Konieczne jest wyjaśnienie różnic w działaniach ugrupowań partyzanckich o podobnych nazwach: Gwardia Ludowa PPS i Gwardia Ludowa PPR. Między obiema formacjami istniał bardzo ostry podział ideowy. Pepesiaki należały do koalicji rządowe, a gwardziści PPR byli komenderowani przez Moskwę. Prasa powojenna i literatura rozdmuchiwała do kosmicznych rozmiarów drobne wyczyny peperowskiej Gwardii, pomijając i umniejszając działania Gwardii Ludowej PPS.
Rysiewicz w Krakowie rozpoczął akcję pomocy już w roku 1940,zaraz po utworzeniu otoczonego ścisłymi granicami getta. W okresie początkowym organizowano akcje „na żywioł”, samorzutne i sporadyczne, polegające na organizacji ucieczek z getta, opiece nad zbiegami, wyszukiwaniu kryjówek, i co miało szczególne znaczenie, na dostarczaniu kompletu dokumentów osobistych. Brak tych dokumentów uniemożliwiał życie w Generalnym Gubernatorstwie.
Przewodniczył tej akcji Józef Cyrankiewicz, kierując komórkami legalizacyjnymi, zdolnymi fabrykować wszelkie rodzaje i gatunki dokumentów: kenkarty, zaświadczenia, zezwolenia, etc. Rysiewicz jawi się wówczas jako charyzmatyczny i tajemniczy praktyk.
W tym miejscu należy przyjrzeć się dokonaniom Rysiewicza i Schindlera, których porównanie nie jest możliwe do przeprowadzenia i oceny. Schindler, ratując ludzi
z przemyślanej faszystowskiej machiny, brał od ludzi pieniądze i dzięki nim dawał szansę przetrwania. Rysiewicz dawał wolność za darmo, ryzykując więzieniem, torturami i śmiercią. Trasa schindlerowskiego miłosierdzia przebiegała między obozem w Płaszowie i Emaliernią na Zabłociu przy ul. Lipowej 4. Trasy Rysiewicza i „Żegoty” obejmowały wiele miejscowości w województwach: krakowskiem i rzeszowskiem, a nawet lwowskiem.
Do najmniej znanych sposobów ratowania Żydów należało organizowanie przerzutu zbiegów z gett na Węgry. Na polecenie Rysiewicza, ówczesny sekretarz Powiatowego Komitetu Robotniczego PPS-WRN Franciszek Krzyżak, zorganizował sądecką drogę przerzutu Żydów. Był to wariant kurierskiej trasy przez Limanową, Kosarzyska do Jarabiny, skąd etatowy taksówkarz Delegatury Rządu na Kraj, Otto Ludwigh z Kieżmarku zabierał i przewoził zbiegów pod koszycki las,.
Poszczególne partie uchodźców przeprowadzał w rejon Gorzkowa sekretarz „Żegoty” mgr Władysław Wójcik. Odbierał ich przewodnik górski Kazimierz Świerczek z ul. Gorzkowskiej 24. Trasą przerzucano grupy pięćdziesięcioosobowe i tylko jedna z nich wpadła w ręce policji słowackiej. Franciszek Krzyżak podążający wówczas śladem przerzucanej grupy, zobaczył w umówionym miejscu puszkę po konserwie, która oznaczała wpadkę i natychmiast dotarł do placówki „Jointu” w Kieżmarku (The Jewish Joint Distribution Committee/Amerykańsko-Żydowski Połączony Komitet Pomocy), w której dolary, potrzebne do wykupu uwięzionych zbiegów. Niestety, nie wszystkie akcje kończyły się szczęśliwie.
W tym miejscu należy wspomnieć o losach innego mieszkańca Wieliczki – Kazimierza Antoniego Gurgula.
Kazimierz Antoni Gurgul urodził się w Wielkiej Wsi pod Wojniczem. W Tarnowie ukończył Gimnazjum im. Kazimierza Brodzińskiego. W roku 1926 ukończył na Wydział Filozofii i Matematyki Uniwersytetu Jagiellońskiego. Ożenił się w Wieliczce z farmaceutką z nauczycielskiej rodziny – Janiną Pichór. W Wieliczce pracował w męskim Gimnazjum im. Jana Matejki i w żeńskim Gimnazjum im. Marii Konopnickiej.
Niemiecka Grupa Operacyjna Policji Bezpieczeństwa, dysponująca wykazem Polaków pracujących w polskich organizacjach wywiadowczych, ujęła K. A. Gurgula i D. C. Fietowicza. Pracownicy wywiadu zostali powiadomieni o wkroczeniu Niemców wcześniej. W biurze w Budapeszcie, w którym wówczas przebywali, było jeszcze wiele dokumentów, które Postanowili zabrać do dwóch walizek, ale niestety nie zdążyli. Aresztowanych przewieziono do Wiednia i postawiono przed sądem. W Mauthausen 23 sierpnia 1944 roku z rozkazu Reichsführera SS zostali straceni: Edmund Fietz, Stefan Filipkiewicz, Kazimierz Gurgul, Andrzej Pysz, Henryk Sławik. O tym ostatnim pisze Henryk Zvi Zimmermann, który wiedział,
że w roku 1939 po klęsce wrześniowej na Węgry trafiło około 50-60 tysięcy obywateli polskich, wśród nich 10 tysięcy Żydów.
Urodził się w roku 1894, we wsi Szeroka na Śląsku. Granicę węgierską przekroczył 21 września 1939 roku. Wówczas w Budapeszcie na czele rządu węgierskiego stał, niechętny hitlerowcom Pál Teleki, a pieczę nad polskimi uchodźcami sprawował, z upoważnienia rządu węgierskiego, József Antall.
Niemcy zażądali od Węgrów likwidacji polskich konsulatów. Wówczas Polski Rząd Emigracyjny powołał Komitet Obywatelski dla Spraw Opieki nad Polskimi Uchodźcami. Henryk Sławik przedstawił m. in. Antallowi wizję przetrwania polskiego uchodźctwa: „żeby pokonać marazm, pijaństwo, rozpacz trzeba pozwolić uchodźcom pracować, uczyć się, żyć w dyscyplinujących rygorach”. Antall zaproponował, aby realizacją propozycji programowej, z uwzględnieniem wyłącznie chrześcijan, zajął się Sławik. Ten zapiął marynarkę „co miało znaczyć, że Żydów i prawosławnych pominąć nie można”. Zimmermann po likwidacji krakowskiego getta, znalazł się w obozie pracy w Bieżanowie pod Krakowem. Chciał, aby przerzucono go na Węgry. Pál Teleki popełnia samobójstwo, urząd premiera obejmuje prohitlerowski László Bárdossy, który postanawia wysłać Żydów na Słowację i do Generalnej Guberni, co jest równoznaczne ze śmiercią dla tych ludzi.
Rozesłanie modlitwy Ojcze Nasz przez Henryka Sławika wywołuje protest wśród Endeków. Niemcy żądają zamknięcia Komitetu Obywatelskiego dla Spraw Opieki nad Polskimi Uchodźcami. W „Wieściach Polskich”, gazecie dla uchodźców, Sławik tłumaczył: „Dla nas uchodźca żydowski jest takim samym obywatelem, jak każdy inny. Dzielimy się jednak na dobrych i złych Polaków”.
W tym samym czasie Zimmermann, jadąc pociągiem w kierunku węgierskiej granicy, wyskakuje z niego w Rytrze. Rannego odnajduje go oddział AK. Zimmermann pisze do dra Ignacego Schwarzbarta – członka Rady Narodowej w Londynie – list, który za sprawą żołnierzy AK, trafia do adresata. Zimmermann przechodzi na Słowację, a stamtąd na Węgry. Dzięki Schwarzbartowi, uciekinier z krakowskiego getta, zostaje wspólnikiem Henryka Sławika.
Również kadrę pedagogiczną pracującą na Węgrzech spotkały represje. Według wypowiedzi Marii Gurgul w epilogu publikacji „Kazimierz Gurgul korespondencja z Janiną” wyglądały one następująco:
25 maja 1944 roku, Gestapo przeprowadziło rewizję w internatach w Balatonboglár. Ujęto profesorów: Halinę Dubieńską i Wincentego Lewickiego.
29 lipca 1944 roku aresztowano: Józefa Broża, dra Ludwika de Colda, ks. dra Andrzeja
Czeluśniaka, Bartłomieja Dwornika, Stefana Grochowskiego, dra Piotra Jędrasika, Wandę Jarzycką. Wszyscy uczniowie i nauczyciele zostali wywiezieni do obozów koncentracyjnych. Dubiecka i Jarzycka trafiły do Ravensbruck, ks. Czeluśniak do Buchenwaldu, Stefan Grochowski z wycieńczenia zmarł w Mauthausen.
Wielu Żydów ujętych na Węgrzech trafiło do Oświęcimia, a część do Wieliczki. Dzieci żydowskie przygarnęła w Budapeszcie Żydówka Szwajcerowa, żona Węgra. Po śmierci gen. Sikorskiego Antall zezwolił na powstanie sierocińca w miejscowości Vac. Tamtejszymi nauczycielami byli: Stefan Bratkowski (Izaak Brettler) i lekarz Kotarba (Mosze Ostereil), pomagał im zaprzyjaźniony ksiądz katolicki Bucharczyk.
Hrabina Erzsébet Szapáry zaprosiła do sierocińca nuncjusza apostolskiego Angella Rottę, który odwiedził i pobłogosławił sierociniec. Po wkroczeniu na Węgry Niemców, dzieci wywieziono do Rumunii, a hrabina Szapáry zmarła w Lozannie w roku 1980.
Sławika rozstrzelano w sierpniu 1944 roku w Mauthausen, nigdy nie miał pogrzebu w Polsce. Wcześniej podczas procesu według informacji Klary Hess, wnuczki Józsefa Antalla, uratował jej dziadka przed niemieckim sądem słowami: „W imieniu prawa międzynarodowego, w imię sprawiedliwości, nie oskarżajcie go”. Do Antalla zaś powiedział: „Polonia semper fidelis”. Żona Henryka Sławika została uwięziona w Ravensbruck. Po uwolnieniu zamieszkała z córką Krystyną w Katowicach.
Co się tyczy Henryka Zimmermanna, został burmistrzem Hajfy, posłem do Knesetu, ambasadorem w Nowej Zelandii.
Bardzo cenną wypowiedzią o jego postawie są słowa Krystyny Sławik: „Wielkiemu przyjacielowi mojego ukochanego ojca, jedynemu, który pamięć o nim, tak pięknie przechował”.
Jeśli idzie o poczynania „Teodora” Rysiewicza, warto podkreślić, że pełniąc swą konspiracyjną misję bywał dosłownie wszędzie, a spotkać go można było poprzez specjalny kontakt i w konkretnym terminie w jednej z dwudziestu kryjówek, które były dla niego biurem i mieszkaniem. Najważniejszym punktem była Gazownia Miejska w Krakowie, w której wcześniej „urzędował” i mieszkał błogosławiony brat Albert z gromadą krakowskich nędzarzy, którym pomagał odbić się od dna i powrócić do człowieczeństwa.
Te dwie postaci wydają się ideologicznie od siebie odległe, ale czym jest światopogląd, gdy idąc przez życie czyni się dobrze. Imię Boga pobrzmiewa w takich wypadkach zawsze tak samo.
„Sieć przyoświęcimska”, którą zbudował Rysiewicz, większe nznaczenie zyskała w marcu 1943 roku, kiedy przeobrażono ją w Komitet Pomocy Więźniom Obozów
Koncentracyjnych. W skład Komitetu weszli: hrabina Teresa Estreicher-Lasocka, dr med. Helena Szlapak, Wojciech Jakiełek z Ruchu Ludowego, ale jego głównym liderem był „Teodor” ze współtowarzyszami z PPS-WRN.
„Sieć przyoświęcimska” przebiegała przez Kraków oraz miejscowości na linii Kraków-Oświęcim i w obrębie obozu. Głównymi punktami były domostwo Jana Komasia w Spytkowicach koło Zatoru i u braci Hołoniów w Brzeszczach. Tam organizowano spotkania i narady, tam rodziły się warianty ucieczek i zapadały decyzje „Teodora”. Udało się zorganizować i przeprowadzić akcje, w wyniku których zbiegło z Oświęcimia dwudziestu więźniów.
Najistotniejszą sprawą w budowie sieci była kwestia uwolnienia Józefa Cyrankiewicza, który w początkach swego oświęcimskiego pobytu żył pragnieniem ucieczki i takie próby podejmował.
W tym miejscu trzeba wspomnieć o dosyć haniebnej decyzji tego polityka, który w latach 1943–1944 za pośrednictwem Ernesta Burgera – komunisty austriackiego – zawarł porozumienie ze Związkiem Patriotów Polskich w Moskwie, uzyskawszy obietnicę wejścia w skład władz Polski Ludowej po interwencji wojsk radzieckich w Polsce. Postepowanie Józefa Cyrankiewicza przekreśliło starania Adama Rysiewicza, a w narracji żydowskiej przewija się polski antysemityzm.
„Mówicie, żeśmy stumanieni, grozicie nam – wasz nadszedł kres. Idziemy w bój osamotnieni, do końca wierni PPS! – to wierszowane powiedzenie polskich socjalistów ciśnie się na usta przed opisem tragicznej śmierci Adama Rysiewicza.
Trzecią próbę uwolnienia Cyrankiewicza zakończyła bahnschutzowska kula na stacji kolejowej w Ryczowie. Materiały zebrane na emigracji przez lidera PPS Adama Ciołkosza, opublikowane w londyńskich „Wiadomościach”, tak opisują śmierć Rysiewicza:
Marzeniem, młodziutkiego, żarliwego humanisty, było uwolnienie swego towarzysza z obozu. Żyjąc tym zadaniem, precyzyjnie opracował plan ucieczki i trzykrotnie usiłował go zrealizować. Cyrankiewicz „kupił” wejście do władz Polski Ludowej po odcięciu się od prolondyńskiej PPS-WRN i chęć ucieczki z obozu porzucił. Nastawił się na przetrwanie i doczekanie lepszego życia u boku nowej „zwycięskiej władzy”.
Rysiewicz 22 czerwca 1944 roku wyjechał z Krakowa do Komasia w Spytkowicach, towarzyszyli mu gwardziści z Krakowa: Ryszard Krogulski i Władysław Denikiewicz. Cyrankiewicza wyciągniętego z obozu i miano go doprowadzić do Rysiewicza.
Tymczasem Cyrankiewicz wysłał Rysiewiczowi, następującą informację: „Ważne sprawy
organizacyjne, nie pozwalają mi opuścić obozu”.
24 czerwca 1944 roku Rysiewicz postanowił z towarzyszami ruszyć w drogę powrotną. Do wymienionej trójki dołączył młody chłopak – główny łącznik „Teodora” na linii Kraków-Oświęcim – Józef Komaś. Na stacji granicznej między Generalnym Gubernatorstwem a ziemiami przyłączonymi do Rzeszy w Ryczowie gwardziści natknęli się na patrol Banschutzów. Patrol, przystąpił do rewizji zatrzymanych, jakby w tym celu został posłany. Rysiewicz wyrwał z kieszeni pistolet, ale zanim wystrzelił, zginął trafiony w serce. Polegli Krogulski i młody Komaś. Zdołał zbiec Denikiewicz i to on zawiadomił Krakowski Oddział PPS-WRN o śmierci Rysiewicza.
Na rozkaz Niemców zwłoki poległych pochowano na cmentarzu w Ryczowie. Kolegom Rysiewicza udało się uzyskać zgodę, na ich przewiezienie i złożenie w rodzinnych Wilczyskach w roku 1958 – czternaście lat po śmierci.
Nie zainteresował się szczególnie przeniesieniem jego zwłok premier rządu PRL Józef Cyrankiewicz. Historyk Krzysztof Dunin-Wąsowicz napisał:
Rysiewicz był bezspornym przywódcą i organizatorem podziemnej walki ruchu socjalistycznego ziemi krakowskiej, Posiadał talent przywódczy, budził zaufanie swoją szczerością i bezpośredniością.
Dlaczego więc „władza ludowa”, spuściła na niego zasłonę milczenia? Dlatego, że bezkompromisowy i nieugięty, nie poszedłby na żadne ustępstwa wobec prosowieckiej lewicy; pozostał wierny trzem słowom z konspiracyjnej nazwy PPS: Wolność, Równość, Niepodległość. Wierność tym trzem słowom zepchnęła Rysiewicza w ślepy zaułek milczenia. My w ślad za liderem PPS na emigracji Adamem Witoldem Ciołkoszem, który w londyńskich „Wiadomościach” i „Na Antenie” zamieścił szereg artykułów, piszemy o losie „Teodora”. Zapomnienie ostatecznie nastąpiło w grudniu 1948 roku. Roku zjednoczenia PPS z PPR , starej partii o bohaterskich tradycjach i wspaniałym dorobku ideowym, która przestała istnieć.
Ostatni gwóźdź do trumny, w której pogrzebano Rysiewicza, wbił Józef Cyrankiewicz swoją zdradą wobec idei PPS, zostając premierem. Kończąc skierowanymi do prof. Seweryna słowami o Rysiewiczu zapłakanej Marii Hochberg „Mariańskiej”: „Panie profesorze, my mamy biblijnych proroków i patriarchów. Wy macie kalendarzowych błogosławionych i świętych, ale śmiem twierdzić, że żaden z nich, nie dokonał tyle dobrego, co ten młodziutki przyjaciel świata. Odnotujcie go w laickim kalendarzu, jako świętego” autor niniejszej publikacji stara się spełnić jej prośbę.
IZAAK BIRNBAUM „PRZEŻYŁEM W UKRYCIU”
Ojciec Izaaka wspierał Józefa Jedynaka, który pracował w „Żegocie”.
Byłem w Obozie w Bieżanowie i wówczas przyszedł do mnie Rudolf Przetaczek, „Choć ze mną, to przeżyjesz wojnę”. Będący ze mną w Obozie Zygmunt Waldman, powiedział do mnie: „Idziesz do Polaka” ? „Ja może tu przeżyje”.
Rozstaliśmy się, „on nie przeżył, ja przeżyłem”. Przetaczek powiedział do mnie: „Nie boję się, że cię Niemiec rozpozna, boję się że cię rozpozna Polak”.
Przetaczek mieszkał z żoną i z dwójką dzieci u teściów, którzy nazywali się Ziarko. Żona Przetaczka, pani Zofia, nie pamiętam takiej drugiej, dobrej kobiety jak ona”. Przetaczek zbudował dla nas bunkier, to znaczy dla mnie, Frydy Katz i jej znajomego o nazwisku Al ster. Dzieci Przetaczków: Janka miała lllat, a Józef lat 15.
Bardzo pomagał Józef Jedynak, jak wiedział, że któryś Polak przechowuje Żydów, przesyłał, środki na utrzymanie.
Rudolf Przetaczek, urodził się na Orawie, z matki Czeszki i z ojca Polaka, Wstąpił do Oddziału Partyzanckiego Juliana Aleksandrowicza (1908-1988) ps. „dr Twardy”, lekarza internisty, później prof. medycyny,
Julian Aleksandrowicz lekarz, humanista, przez trzy lata , przebywał w getcie. Członek AK, odznaczony Virtuti Militari, Siostra pani Zofii Przetaczek, Aniela Ziarko , ukrywała się w Żelisławicach. Ukrywający się u Przetaczków Żyd Alster pochodził z Sanoka. Janina Sejdak z domu Przetaczek, urodzona w roku 1932 na Lednicy Górnej, zmarła w roku 2005. W roku 1980, została wyróżniona medalem „Sprawiedliwy wśród narodów świata”. Medal w jej imieniu odebrał brat Józef (1928-2010).
„ZŁAMAŁAM SERCE KOBIETY”
Dalsza część niniejszego tekstu prezentuje kolejny dramatyczny problem, przed którym stanęła Maria Hochberg „Mariańska”, cytując fragment listu, który otrzymała drogą konspira-cyjną od Fischgrunda.
Szanowna Pani !
Proszę, możliwie jak najrychlej, zaglądnąć pod załączony adres. Zabrać dla dziecka parę złotych i dokumencik od Mięcia. Co z Wackiem? Ściskam dłoń.
Feliks
(Miecio to Mieczysław Bobrowski, Wacek to Wacław Wojnarowicz, czyli Leopold Leikram).
Historia warta jest opisu i to bynajmniej nie tylko z tego powodu, że miała miejsce w Wieliczce.
U bezdzietnej wielickiej rodziny znalazły schronieni dwie żydowskie dziewczynki: starsza ośmioletnia – córka Edmunda Koma, o której jest mowa w liście; druga dwuletnia, miała na imię Krysia, ale nie było to jej prawdziwe imię. Została oddana przez matkę Lauferową.
Żona górnika, która przygarnęła dzieci, całość swych macierzyńskich uczuć skupiła na tej młodszej dziewczynce. Załatwiła dla tego dziecka dokumenty, adoptując ją w swojej świadomości, mówiąc sobie, że to dziecko jej nieżyjącej krewnej.
Na czym budowała swą nadzieję? Nie mówiła o tym wprost, była kobietą uczuciową i uczciwą, trudno jej było wypowiedzieć takie nieludzkie życzenie, żeby matka wysiedlona z Wieliczki do obozu w Płaszowie, nigdy z tego obozu nie wróciła.
Coraz mocniej utwierdzała się w przekonaniu, że tak przecież może się stać. Nie otrzymała najmniejszego znaku życia od biologicznej matki, a tak przecież bardzo często następowało , o czym mówili sąsiedzi. Krysia jest „nasza” powiedziała do „Mariańskiej”, podczas pierwszego spotkania i powtarzała to zawsze, podczas kolejnych spotkań.
Maria usiłowała przekazać dla dziewczynek środki pieniężne, ale żona górnika nie chciała przyjąć czegokolwiek dla młodszej. Dotacja miesięczna, którą otrzymywała była dla tej drugiej, starszej. Maria prowadziła długie rozmowy z tą kobietą, przekonując, że powrót matki może nastąpić w każdej chwili, widząc ślepą, bezgraniczną miłość ze strony przybranej matki do tej młodszej dziewczynki.
Słyszała od tej kobiety słowa, jakich nigdy nie słyszała od Polek, którym oddano pod opiekę żydowskie dzieci. Pamiętać musimy, że nad tymi polskimi rodzinami, istniało nieustanne niebezpieczeństwo, cień śmierci i nieustanne zagrożenie.
Żona górnika, mówiła, że dziecko do jej małżeństwa wniosło szczęście i pogodę do ich bezdzietnego domu. „Mój mąż, lubił popić, z kolegami po pracy i rzadko bywał w domu, teraz odkąd mała była z nami, nie opuszczał wieczorami mieszkania. W dni wolne od pracy, zabierał dziewczynkę na spacery, potrafił godzinami bawić się z nią. Krysia była ubrana, jak lalka, po kilku miesiącach pobytu w tym domu, nie pamiętała już swojej matki. Mama, tata, wołała swym dziecięcym szczebiotem.Nigdy, powiedziała, nie rozstanę się z Krysią. Jeżeli będę musiała ją oddać, to opuszczę męża, będę nawet służącą, jak nie będzie innej możliwości. „
Po zakończeniu wojny, matka Krysi odszukała „Mariańską” w Komitecie Żydowskim przy ulicy Długiej w Krakowie, w Referacie Opieki nad Dzieckiem.
„Przyszła sama, szczęśliwa i zgnębiona. Co ja mam począć ? - pytała, przecież, to moje jedyne dziecko, mąż zginął, jestem sama, a ta mała nie chce, mnie znać. Chodzę tam co dzień, przynoszę jej słodycze, zabawki i nie wiem , czym ją mogę kupić....”
Płynęły łzy, mogły być łzami szczęścia, a były łzami niedoli. Żydówka rozumiała uczucia Polki, była jej w głębi serca wdzięczna, nie chciała jej ranić, ale nie mogła zrezygnować z własnego dziecka. Do Marii Hochberg „Mariańskiej przyszły obie z dziewczynką. Ta chwila stała się dla niej ciężkim przeżyciem. Dziecko uczepione do ramienia żony górnika, broniło się przed czułością biologicznej matki.
„Niech Pani powie” - prosiła żona górnika – „niech pani poradzi, pani przecież wie, pani widziała.”
Maria Hochberg „Mariańska” miała zostać sędzią w tej trudnej sprawie. Ona nie miała wątpliwości, prawo było po stronie matki. „Trzeba cierpliwości stwierdziła, obie musicie sobie pomagać. Dziecko musi wrócić do matki.”
Żydowska matka powiedziała, że mimo wszystkich ciężkich przeżyć obozowych, to jest dla niej najcięższe. Mała zgodziła się iść z nią na spacer i z tego spaceru nie wróciła już do „swojej mamy”.
„Złamałam serce kobiety, która uratowała moje dziecko, ale nie miałam innej rady, teraz postaram się, jak najszybciej wyjechać z Polski, wtedy ta rana zabliźni się szybciej”.
Nie zabliźniła się szybko. Żona górnika odwiedzała „Mariańską” jeszcze kilkakrotnie. „Mariańska, namówiła ją na adopcję polskiego dziecka, ponieważ w domach opieki pozostawało, wiele sierot, po polskich rodzicach. W końcu adoptowała chłopczyka i przyszła powiedzieć: „ładne dziecko, ale to nie to co Krysia”. „Krysia była moja, za Krysią płaczę co dnia”.
LIST DO PANI MARII PERLBERGER-SCHMUEL
Ojciec pani Marii, piłsudczyk ukończył Szkołę Handlową, matka skończyła uniwersytecką filozofię. W uznaniu swych zasług ojciec otrzymał po wyzwoleniu do pro-wadzenia trafikę. W posiadanej aryjskiej metryce widniała jako Nowakowska Maria. Przewieziona w czasie holokaustu do Warszawy została ulokowana u pani Chmurowej, kiedy wiosną 1943 roku w warszawskim getcie wybuchło powstanie.
W czasie Powstania Warszawskiego była członkinią II Warszawskiej Chorągwi Harcerek. Po klęsce powstania została przewieziona do Krakowa. Po zajęciu miasta przez Rosjan, w styczniu 1945 roku powróciła do Warszawy i została umieszczona w klasztorze sióstr Urszulanek w Piasecznie. Opuściła Polskę i powróciła do niej w roku 1990. Twierdzi z pełnym przekonaniem, że „Uratowała mnie Żegota, że Żegocie zawdzięcza swe życie.
Oto jeden z listów mieszkanek z Wieliczki do Marii Perlberger- Schmuel
Kochana Pani Mario !
Przebywam czasowo w USA i piszę do Pani, ponieważ mam do spełnienia ważną misję. Powierzoną moim rodzicom w Polsce, przez Pani mamę i ojca, w czasie okupacji w roku 1942 w Wieliczce. Owa misja to przekazanie Pani listu, który załączam. Pani ojciec znał dobrze, moich rodziców i czasem przychodził z panią do nas na ulicę Limanowskiego. Ja wówczas kilkuletnia, bawiłam się z Panią w ogrodzie, czego Pani parę lat młodsza, może nie pamiętać. Dobrze kojarzą Panią, moje koleżanki: Marysia Stałowczykówna i Marysia Baburkówna (mieli wytwórnie win i soków koło Warzelni).
Nasi ojcowie, wyprawiali nas z domu, gdyż nie chcieli, aby dzieci słuchały o pewnych rzeczach o których rozmawiano. Mój ojciec (nieżyjący już od ćwierć wieku), brał udział w tajnym nauczaniu, jako profesor gimnazjalny i miał ścisłe kontakty z Armią Krajową).
Pewnego deszczowego wieczoru Pani tatuś, odwiedził nas sam. Oparł głowę na rączce parasola i mówił coś do mojego ojca, po czym głośno załkał. Ojciec natychmiast kazał mi opuścić pokój. Byłam przerażona, dotąd nie widziałam płaczącego mężczyzny. Był to ostatni wieczór, przed ewakuacją rodzin żydowskich z miasta.
Na drugi dzień rozpętało się piekło, wszystkich wywieziono, a tych co się ukryli w domach, pozabijano. Domy żydowskie splądrowano. Nastąpiła wielka rozpacz. Wieliczka prawie opustoszała. Po jakimś czasie zobaczyłam w domu list, Pani ojca pozostawiony u nas w ten pamiętny wieczór. Tata nie wiedział, co się z państwem stało, sądziliśmy, że wszyscy zginęli.
Wspominaliśmy was czasem i opiekowaliśmy się listem. Po zakończeniu wojny, za czasów Stalina, nie było na znalezienie adresatów listu czasu. Relacje z tzw. „zachodem” były dla szarych ludzi niedostępne. W roku 1959 zmarł mój ojciec, a ja wyszłam za mąż i przeniosłam się do Gdyni. Mama pozostała w Wieliczce. Potem zamieszkała ze mną. Tak mijały lata.
W roku 1981 przyjechałam do USA, na ślub koleżanki w Bostonie, ale stan wojenny, zatrzymał mnie w USA 10 miesięcy. W tym czasie musiałam podjąć jakąś pracę, aby nie być dla przyjaciół ciężarem. Wówczas w Nowym Jorku, los zetknął mnie a panem Oskarem Schoenkerem, którego żona po przebytej chorobie, potrzebowała doraźnej pomocy w domu. Moja znajoma Polka z Nowego Jorku, przedstawiła mnie panom Aleksandrowi i Oskarowi Schoenkerom i gdy pani Schoenker wróciła ze szpitala, zatrudniono mnie, ponieważ pan Oskar znał Kraków i Wieliczkę. Zgadaliśmy się na temat wojny i znanych nam znajomych osób. Padło też państwa nazwisko, zrelacjonowałam całą tą historię, nie kojarząc jednak pana Oskara
Schoenkera z adresatem listu, o którym opowiadałam.
Nie zdziwiłabym się nawet, gdyby moja opowieść, wydała im się nieprawdziwa. Po powrocie do Polski, poprosiłam mamę, żeby wydobyła list z rodzinnych archiwaliów. Jakież było moje zdumienie, gdy w nagłówku listu ujrzałam nazwiska pana Schoenkera i jego brata. Z realizacją misji musiałam czekać na stosowną chwilę, która nastąpiła dwa lata później, gdy los znów zawiódł mnie do Ameryki na Alaskę. List zabrałam ze sobą i jego kopię przesłałam panom Aleksandrowi i Oskarowi.
Również ich zdziwienie nie miało granic, wszyscy byliśmy wzruszeni, rozmawialiśmy niestety telefonicznie. Piszę do Pani, niezwłocznie po otrzymaniu od pana Aleksandra, Pani adresu, gdyż zgodnie z życzeniem panów Schoenkerów, pragnę jak najszybciej, ów cenny dokument Pani doręczyć.
Droga Pani Mario, proszę wybaczyć nieforemne i pośpiesznie sklecone zdania, ale po prostu się śpieszę, jeżeli zechciałaby Pani, nawiązać ze mną kontakt, poniżej załączam adres. Pragnę również prosić Panią o powiadomienie mnie, czy list Pani rodziców dotarł do Pani rąk. O co prosiła też mija mama, Łącze dla Pani dużo serdeczności i oczekuje wiadomości.
Wiesława .................... W
University of Alaska Fairbanks, Alaska 99701, USA (Nowy Jork, Fabryka Czekolady)
Listy:
Kochani Kuzynowie !
Piszę do was w tragicznej chwili naszego wysiedlenia. Córkę moją Marysię ulokowałam u znajomych. Bóg z nią. Bądźcie zdrowi i pamiętajcie o niej !
25.VIII. 1942 rok Heńka Perlberger
Moi Bardzo Kochani !
Nie mogę w tej strasznej chwili pisać.
Błagam was tylko, byście o ile możności, Odszukali i zajęli się moim jedynym dzieckiem.
Śmiłek
W taki sposób, siedemdziesiąt lat od tragicznych wydarzeń związanych z wielickim holocaustem, możemy przedstawić miłość rodziców do ich jedynego dziecka.